Første del av saka er ein kommentar. Lengre nede kan de lese korleis dei ulike personane på Osterøy opplevde dei ti åra etter 22. juli.

Det var 5. august 2011. Søkkvåte stod vi der utanfor Hamre kyrkje, på den våtaste og mest regntunge dagen eg kan hugse. Vi var over tusen menneske, komne for å ta eit siste farvel med Tore Eikeland (21) frå Valestrand på Osterøy. Medan vi stod der midt i havet av paraplyar, under dei låge skyene som klamra seg til landskapet, tenkte eg: Korleis kjem det eigentleg til å gå med Osterøy – den vesle distriktskommunen rett utanfor Bergen med rett over 8.000 innbyggarar? Fire dagar seinare skulle det vesle lokalsamfunnet gravlegge endå ein ungdom, Tarald Kuven Mjelde som berre vart 18.

Begge var drepne med kaldt blod på Utøya – for meiningane sine.

Dei største talenta

Midt i fellesferien i år reiste eg tilbake for å finne svar på spørsmåla om Osterøy som har borra i meg dei siste ti åra.

Første observasjon ti år etter er at mykje er ved det same på Osterøy. Også denne gongen startar dagen med at skyene ligg lågt over det kuperte landskapet ved fjorden rett som skil Osterøy frå Bergen. Det får meg til å tenke på den dagen då Tore og Tarald vart røva frå oss, det tunge regnvêret som låg over Utøya den skjebnesvangre julidagen.

Eg kjende Tore, medan Tarald var ein eg høyrde om og følgde med på. For meg var Tore først og fremst ein jovial ungdomspartikollega eg sette stor pris på, sjølv om vi høyrde til ulike parti. Han var eit unikum, ein folketalar og eit sosialt midtpunkt. For Arbeidarpartiet og AUF var både han og Tarald sannsynlegvis blant dei største talenta partiet har sett.

Nettopp derfor er det avgjerande at historia fortellast på nytt og på nytt og på nytt. Kanskje aller mest på stader som Osterøy.

—  Emil André Erstad, kommentator

I timane og dagane etter terroren ramma den 22. juli 2011 var vi mange som håpa at Tore og Tarald hadde overlevd. Statsminister Jens Stoltenberg sløkte mykje av det tynne håpet då han i si minnetale i Oslo domkirke 24. juli brukte følgande ord: «En annen som er borte, er Tore Eikeland. Leder av AUF i Hordaland, og en av våre mest talentfulle ungdomspolitikere. Jeg husker han fikk hele landsmøtet i Arbeiderpartiet til å juble da han holdt et engasjert innlegg mot EUs postdirektiv – og vant. Nå er han død. Borte, for alltid.» Då visste ikkje eingong foreldra til Tore at han var død – noko som gjorde at Stoltenberg ringte dei dagen etterpå for å beklage.

[ For 16 år siden gikk Haavar i kloster. Nå forlater han klosteret for kjærligheten til Dina (34) ]

Borte for alltid

Tore og Tarald er borte for alltid, det kjenner ein på Osterøy.

Kor mykje kan eit lokalsamfunn tole? Kor mykje elendigheit kan ein liten kommune handtere? To ungdommar rivne bort på mest brutale vis. Tilbake står familie, vener, klassekameratar, lagkameratar frå fotballen og alle dei andre som får eit slikt lite samfunn til å henge i hop.

På Osterøy er det fleire synlege og konkrete minne om korleis terroren ramma øysamfunnet så hardt. Utanfor rådhuset står minnestøtta med namna til Tore og Tarald på ei blank messingplate. Alle som går inn og ut til kontorjobbane der inne vert minna om kva som skjedde med dei to unge gutane. Kvar gong kommunestyret samlast, går representantane inn og ut gjennom døra rett ved minnestøtta.

På kyrkjegarden ved Hamre kyrkje ligg dei to ungdommane gravlagt, i den grøne hellinga med utsikt over Osterfjorden, der gravstøttene nøkternt vitnar om terroren som drap. Dei to lokale talenta som vart drepne for meiningane sine.

[ «Det er grelt, sårt og helt uforståelig at vi ikke har klart å møte 22. juli-ofrene bedre» ]

Unnviking, gløymsel og kvardagsliv

I alle åra etter Utøya har eg tenkt at sjølv om vi i resten av det norske samfunnet aldri klarte å handtere oppgjeret med terroren, ekstremismen og dei som var offer på ein tilfredsstillande måte, så måtte dei i alle fall ha gode føresetnader for å klare det på Osterøy. Her var såra etter terroren så synlege i lokalsamfunnet, tenkte eg. Her kjenner alle nokon som stod Tore eller Tarald nær.

Dei vi møter på øya fortel derimot ei anna historie; om unnviking, gløymsel og kvardagsliv som går vidare. Det er jo så forståeleg, men sanneleg også særs opprørande.

På Osterøy som i resten av Norge er terrorangrepet og konsekvensane ei så grufull hending, full av ein så svart og botnlaus vondskap, at det ikkje fins verktøy nok i kvardagslivet vårt til å ta det inn. Då er det lettare å gløyme. Det er meir behageleg å ikkje snakke meir om det. Etter at lokalsamfunnet stilte opp som heltar for dei etterlatne i tida etter 22. juli 2011, har liksom den massive omsorgen sakte visna hen. Slik er det med sorg og katastrofar. Tida gløymer alle sår – også på Osterøy.

På Osterøy som i resten av Norge er terrorangrepet og konsekvensane ei så grufull hending, full av ein så svart og botnlaus vondskap, at det ikkje fins verktøy nok i kvardagslivet vårt til å ta det inn.

—  Emil André Erstad, kommentator

Historia om kvifor tre ungdommar frå Osterøy reiste på sommarleir i Tyrifjorden, der to av dei kom heim att i kister, er for viktig til å gløyme. Den handlar om grenselaus vondskap, ekstremisme og farlege ord som kan bli til handling. At denne historia til dømes ikkje er meir framtredande i undervisinga på Osterøy-skulane er eit symptom på korleis heile samfunnet vårt ikkje har lukkast med å fortelle historia vidare.

Ungdomsskuleeleven Margrethe Sørheim var berre fem år 22. juli 2011. Far hennar var presten som gravlagde Tore og Tarald – den unge, tapre mannen som stod der framme i kyrkja og prøvde å sei noko meiningsfullt i all vondskapen. Margrethe har høyrt særs lite om Tarald og Tore, ganske enkelt fordi det ikkje snakkast om på skulen. Å ikkje fortelle historia kan få konsekvensar for den neste generasjonen samfunnsengasjert ungdom. Viss skulane på Osterøy ikkje eingong klarar å fortelle historia til dagens 15-åringar, kven skal då klare det?

[ «Listhaug veit kva ho gjer når ho nører opp i grumset om 22. juli» ]

Nikolas Dale Skjerping, den eine guten frå Osterøy som overlevde, fortel om at han aldri er blitt invitert til skulane på Osterøy for å fortelle si historie. Han fortel òg om at han kjenner på ei tung bør for at han var den av dei tre som kom heim.

---

Tore Eikeland og Tarald Kuven Mjelde

• Tore Eikeland (21) og Tarald Kuven Mjelde (18) var høvesvis leiar og nestleiar i Hordaland AUF før terrorangrepet på Utøya 22. juli, der begge vart drepne for meiningane sine.
• Begge kom frå Osterøy i Vestland fylke. Tore Eikeland vart gravlagt 5. august 2011. Tarald vart gravlagt fire dagar seinare, 9. august.
• Begge vart omtalt som to av dei største talenta i AUF og Arbeidarpartiet. I minnetalen i Oslo domkyrkje 24. juli trakk dåverande statsminister Jens Stoltenberg fram Tore Eikeland

---

Dei to andre – ei skulding han rettar mot seg sjølv – ville fortald historia om 22. juli så mykje betre enn han. Det er ikkje berre hjarteskjerande, men eit overtydeleg signal på at vi som samfunn har svikta dei som overlevde. Slik er det òg på Osterøy.

For stort til å forstå

Det mest gripande med besøket på Osterøy snart ti år etter gravferdene til Tore og Tarald er det som far til Tore, Ragnar Eikeland, fortalde då eg snakka med han. Medan Ragnar og kona Torill besøkte grava til sonen kom ei kvinne frå lokalsamfunnet bort til dei og sa: «Dette må de no ha gløymt no, det er snart ti år sidan». Det er vanskeleg å førestille seg korleis nokon kan finne på å sei noko sånt til to foreldre som aldri fekk sonen sin heim frå Utøya.

Kanskje var orda til kvinna eit ekko av korleis vi som samfunn prøver å handtere ei krise som var for stor til å forstå. Nettopp derfor er det avgjerande at historia fortellast på nytt og på nytt og på nytt. Kanskje aller mest på stader som Osterøy.

– Det knyt seg i kroppen

Inge Sørheim, tidlegare sokneprest

«Eg var 35 år i 2011. For 10 år sidan var det berre så ekstremt, det som skjedde så uforklarleg vondt. Det at Osterøy, som er eit lite samfunn, skulle rammast så hardt, er framleis eit stort sår for oss. Sorg er så vanskeleg. Nokon tenker at ein skal legge ting bak seg og gå vidare, ikkje tenke meir på det, og eg ser noko av dette også på Osterøy. Bygdemannfolk som ikkje snakkar meir om det og seier «vi går vidare». Nokon tenker sånn som meg, at det ikkje er noko vi må gløyme, at det er eit sår som aldri vil gro.

Eg må vere så ærleg og sei at på Osterøy har vi ikkje felles samlingsstader utanom kyrkja, og i tida etter 22. juli måtte vi dratt til Bergen for å finne verdige, livssynsnøytrale samlingspunkt. Den gongen var det stor naud. Eg skulle framleis ønske at foreldra og dei pårørande vart endå meir ivaretekne på sitt syn. Eg har blitt endå meir oppteken av å møte pårørande, å møte menneske i sorg der dei er. Folk i lokalsamfunnet som møter meg snakkar om sorga, og eg blir på ein måte ikkje ein del av lokalsamfunnet uansett, men eg blir han presten som var med på å gravlegge Tore og Tarald etter 22. juli.

Eg kjenner sinne mot terroristen, eit sterkt sinne, og at det fins ting som er utilgjevelege for oss menneske. Ein kan kalle det terrorisme, men det er vondskap.»

– Livet skal gå vidare

Ragnar Eikeland, far til Tore

«For nokre veker sidan då vi stod framfor grava til Tore kom det ei framand dame bort til oss og sa ‘dette må de no ha gløymt no, det er 10 år sidan’. Ein gløymer ikkje drapet på sin eigen son. Vi vart berre lamslått, perpleks og sett ut av at folk kan ha slike tankar og meiningar – og tørre å sei det høgt.

No har heldigvis ikkje vi her på Valestrand fått nokre trugslar, men eg tenker på alle dei i den komande generasjonen ungdommar som ikkje gidd eller tør å møte hetsen. I dag har nok mange i lokalsamfunnet gløymt 22. juli 2011. Vi har den byrden med oss, men for dei andre går livet vidare. Livet skal gå vidare. Likevel er det for lite openheit og snakk om det som skjedde, noko debattklimaet vårt i dag viser, som er mykje verre enn det var i 2011.

For eksempel, hadde statsminister Erna Solberg sett foten ned og sagt at dette ikkje er greitt då Sylvi Listhaug kom med det famøse utspelet sitt i 2018 om at «Ap meiner terroristane sine rettar er viktigare enn nasjonens tryggleik», då trur me at ein ville fått debattklimaet ned på eit normalt nivå. I staden sa statsministeren at ho nok ville brukt andre ord enn dei Listhaug brukte. Då seier ho jo at ho er samd i utspelet, men at ho ville brukt andre ord. Statsministeren burde tydeleg vist at Listhaugs ordbruk ikkje er akseptabel. Utspelet til Listhaug i 2018 gjorde debattklimaet overfor AUF og Arbeidarpartiet vesentleg mykje verre. Sjølv ikkje då kronprinsparet i slutten av mai tok sitt oppgjer med hetsen av Utøya-offer, kom statsministeren ut med klar støtte til bodskapen frå kronprinsparet. Når du er statsminister må du sette foten ned slik at folk lyttar.»

– Sorga for lokalsamfunnet nok hadde vore mindre om eg var den som ikkje hadde kome heim

Nikolas Dale Skjerping, AUF-ar og Utøya-overlevande

«Det er sårt å innrømme, men eg har tenkt ein del på at det var dumt at eg var den av oss tre frå Osterøy som overlevde. At eg i ettertid ikkje har gjort nok for å fortene denne gåva. Eg har opplevd mykje varme og kjærleik frå innbyggarane på Osterøy, men på dårlege dagar tenker eg at sorga for lokalsamfunnet nok hadde vore mindre om eg var den som ikkje hadde kome heim. At arret i lokalsamfunnet ikkje hadde vore like djupt.

Eg har derfor kjend på ei byrde med at eg var den som kom heim. Det tok lang tid før eg sjølv forstod det. Og derfor er det berre dei aller næraste som veit om det. Eg har aldri vore meir glad for å kome frå ein liten plass, enn rett etter 22. juli, men det har heller aldri vore verre. Du kjem tilbake og alle kjenner deg, og alle veit kva du har vore gjennom. Eg var berre kjend for at nokon prøvde å ta livet av meg og at kompisane mine vart skotne, ikkje fordi eg sjølv hadde oppnådd noko.

Eg er veldig glad i Osterøy-samfunnet. Folk møter meg alltid med varme, men eg har ikkje fått noko særleg oppfølging herifrå. Sånn sett har Osterøysamfunnet skuffa meg. I andre kommuner har dei gjort politiske vedtak, invitert til diskusjonar om temaet og forsøkt å ta vare på historia for framtidige generasjonar. Eg kan ikkje hugse å ha høyrt noko om 22. juli på Osterøy, utanom den årlege markeringa. Ingen skular har tatt kontakt, ingen organisasjonar eller kyrkjesamfunn for den del. Det syns eg er trist. For då kan det hende at folk ikkje lærer ordentleg om det, at vi gløymer kvifor dette skjedde. Hadde eg blitt kontakta hadde eg stilt opp, men folk tør nok ikkje spørre. Det er nok ein ekstrem berøringsangst der.

Hadde det ikkje vore for pandemien hadde eg kanskje invitert meg sjølv på besøk til skulane. For eg er opptatt av at vi skal ta eit ordentleg oppgjer. Og det syns eg vi verken har gjort på Osterøy eller nasjonalt. Det er hovudgrunnen til at eg ikkje vil markere dagen på Utøya før vi får ny statsminister. Eg blir rett og slett for sint på Erna Solberg den dagen. Ho har hatt mange moglegheiter til å ta eit oppgjer med ekstreme holdningar og hatefull retorikk, men har bevisst kasta bort moglegheita kvar gong.»

– Det burde vore meir om 22. juli i skulen

Margrete Sørheim, ungdomsskuleelev

«Eg var fem år 22. juli 2011, og eg hugsar ingenting. Vi hadde eit føredrag på skulen ein gong, for to år sidan, men det er det einaste vi har hatt om 22. juli. Han som snakka til oss var sjølv ein overlevande frå Utøya, og snakka om korleis det var mange av venene hans som døydde og kor traumatisk det var for han å oppleve.

Ellers er det ikkje så mykje på skulen, ikkje som eg kan hugse i alle fall. Blant vener snakkar vi ikkje om dei to frå Osterøy som vart drepne. Dei to har heller ikkje vore tema på skulen. Terroren må ha vore ekstremt trist for dei som kjende dei.

Eg forstår ikkje vondskapen bak det. Vi burde snakke meir om det på skulen, fordi slike ting kan skje igjen. Då er det viktig at ein veit kvifor det har skjedd før.»

Svarar på kritikken

Olaf Hella, oppvekstsjef i Osterøy kommune

– Det er viktig at vi aldri gløymer denne tragiske hendinga som har sett djupe spor i heile nasjonen og lokalsamfunnet på Osterøy. Det er vanskeleg å forstå den enorme smerta og redselen familiane som hadde ungdommar på Utøya opplevde. Osterøy kommune vil bruka innspela til å minne oss på kor viktig det er å ta vidare historiene frå 22. juli.

Erna Solberg, statsminister

– Det er sterkt å høre historien til Eikeland. Det gjør vondt å lese. Det er grunn til å være bekymret for hatytringer og konspirasjonsteorier. Jeg er enig i at debatten har blitt tøffere og hardere. Vi ser det spesielt godt på nett og i sosiale medier.

Høyre i regjering har jobbet systematisk siden 2013 for å bekjempe hatprat og ekstremisme. Vi har satt i gang konkrete tiltak som skal treffe folk i alle aldre. Det var bra at kronprinsparet tok til motmæle mot hets og sjikane. Jeg har gjort det samme flere ganger. Senest da AUF-leder Astrid Hoem fortalte sin historie i april, og hetsen mot Lan Marie Berg like før sommeren. Sjikanen mot Hoem og Berg er motbydelig.

Jeg vil gjerne presisere hva jeg faktisk sa. Allerede samme helg som Listhaugs publiserte sin post, sa jeg til Dagsrevyen at det var «for tøft, det var over grensen». Facebook-posten er beklaget fra Stortingets talerstol, og Listhaug gikk av som statsråd. Det er riktig at jeg har omtalt ordskiftet mellom FrP og Ap, og sagt at det brukes «sterke ord». Like før Listhaugs Facebook-post sa Martin Kolberg (Ap) at høyresidens politikk gir grobunn for terrorisme. Jeg sa da om utspillene fra Ap og FrP at det nivået på debatten mellom Ap og FrP får de selv stå for. Samme dag skrev jeg selv på Facebook at jeg oppfordrer alle politiske ledere til å tenke gjennom språk- og billedbruk, og hva slags motiver man tillegger sine politiske motstandere.