Ein knust jødisk draum

Meldinga på twitter var dramatisk:
«Jødiske foreininga i Umeå har avgjort å leggje ned etter repeterande truslar og trakasseringar frå nazistar. Dette betyr at det ikkje finst noko jødisk aktivitet i Sverige nord for Uppsala.»
– Til slutt såg vi ikkje noko anna utveg. Årsmøtet i mai vedtok å oppløyse foreininga, fortel Carinne Sjöberg, som var leiar i Judiska föreningen.
Einaste synlege minne er banneret på svensk og engelsk. Den Judiska föreningen i Umeå blei skipa i 2009. Ni år seinare er han historie. Restane ligg i pappkassar på ein 4H-gard.

Aktivitet

I Norge bur det opp mot 1.500 jødar. I Sverige kring 20.000. Det er dei som kjem frå familiar som har budd i landet i hundreår, det er innvandrarar og det er konvertittar. I tre byar står det seks synagogar. Tre i Stockholm, to i Göteborg, ein i Malmö. Det er jødiske foreiningar i Uppsala, Västerås, Norrköping, Lund, Borås – og fram til mai, i Umeå.
– Til slutt var så mange redde at få eller ingen våga seg på arrangementa våre, og ei foreining utan aktivitet er inga foreining, seier Sjöberg.

Hatkrim

Brannbomber mot synagoge, rabbinar angripen på open gate, brannbomber mot jødisk kapell, drapstruslar frå demonstrantar. Sverige har opplevd alvorlege åtak på det jødiske seinare år. Torsdag blei rettssaka mot tre menn som er tiltalt for å ha kasta brannbomber mot synagogen i Göteborg i desember, avslutta.
Brottsförebyggande rådet (BRÅ) registrerer og analyserer hatkrim i Sverige. BRÅ fortel at i snitt er det årleg meldt 228 anti-semittiske hatkrim-saker til politiet dei fem siste åra. Nesten halvparten av sakene handlar om truslar, anten sett fram i det offentlege rommet, eller sendt via sms eller sosiale medier. Rundt ein fjerdedel er det BRÅ definerer som «hets mot folkegruppe».
Oppklaringsprosenten er låg. I 2015 blei berre fire prosent av i alt 277 politimelde saker oppklarte.

Kartlegging

Sveriges regjering er bekymra over den anti-semittiske hatkriminaliteten, og har difor gjeve BRÅ i oppdrag å levere ei grundig kartlegging innan eitt år.
– Anti-semittisme må aldri bli bortforklart eller relativisert, slikt skal berre motarbeidast. Det er ein skamplett på vårt samfunn at vi igjen ser at anti-semittisk hatkrim aukar. Truslane og hatet kjem frå fleire ulike grupper, og med meir kunnskap kan vi intensivere det førebyggjande arbeidet, seier kultur- og demokratiminister Alice Bah Kuhnke i ei kunngjering.
Carinne Sjöberg - og andre jødar Vårt Land møter i Umeå – seier minoriteten blir pressa frå fire kantar: Nynazistar på frammarsj, venstresida i svensk politikk som koplar jødane i diasporaen til Israels handsaming av palestinarane, muslimske innvandrarar frå Midtausten - og til sist; den tause majoritetsbefolkninga, Medelsvensson som ikkje bryr seg.
Umeå, Sveriges 12. største by, 86.000 innbyggjarar, regionsenter, skogindustri, Volvo-fabrikk, universitet, forsking, sjukehus, opera. Og fram til mai, ein jødisk foreining med eit tital medlemmer.

Utrygt

Carinne Sjöberg er innvandrar. Etter plikttenesta i Israels forsvar og ei økt som reiseleiar, kom ho til Sverige som turist. Her møtte ho mannen som fekk henne til å flytte til Umeå. Å reise frå Israel på 80-talet, frå familien, frå nære og kjære, var hardt. Men ho let det stå til.
Sjöberg kom inn i eit nettverk av svenske jødar i Umeå og omegn. Dei samlast i heimane hjå kvarandre for å feire jødiske høgtider, og meir kvardagsleg, sabatten. Samlingane fann stad i det stille. Å gå ope ut og fortelje var uaktuelt. Det var utrygt.
Å vere jøde var noko ein var privat, bak lukka dører, fortel Sjøberg og hentar fram ei historie ho er lite stolt over:
– Son min blei seks år. Morfar, som var på besøk, gav han ei spesiell gåve, ein kippa. Seksåringen var så stolt over kippaen at han ville gå med han på skulen neste dag. Akkurat det var totalt uaktuelt for meg. Til sist brukte eg argumentet om at «det er best kippaen blir heime, for han kan bli skiten på skulen».
Hendinga brann seg fast hjå sonen. Som vaksen har han mang ein gong minna mora om då kippaen måtte bli heime:
– Ille, minnest Sjöberg.

Kunnskap

I 2009 var tida inne for å ta steget ut i det offentlege rommet. Nettverket blei ein organisasjon. Den Judiska föreningen i Umeå blei skipa. Målsetjinga var klar: Dei ville vere ei kunnskapskjelde i eit stadig hardare klima. Fordommar – og hat – skulle møtast med kunnskap.
– Men vi slapp å levere lister med namn på medlemmene til kommunen for å få støtte, vi leverte berre inn talet på medlemmer, fortel Sjöberg.
Å vere jøde og stå oppført i eit manntal i eit offentleg register var uaktuelt. Umeå kommune aksepterte kravet.

Samarbeid

Snart blei det klart, foreininga streva med å skaffe seg eit høveleg lokale. Første stopp var ubrukeleg på alle måtar. Redninga kom frå uventa hald.
– Vi leigde eit nedlagt banklokale, men som ikkje blei brukt. Difor valde vi å tilby den jødiske foreininga lokalet, fortel Petra Falk, konsulent i studieforbundet Bilda.
Avgjerda blei vinn-vinn for begge. Foreininga fekk omsider ein god stad å vere, og Bilda blei medarrangør av alt frå studiesirklar til kulturprogram.
– Men før vi blei samde om å samarbeide, sette vi oss ned, Carinne og eg, for å snakke ut. For Bildas posisjon i mediebildet er at studieforbundet, som har tette band til kyrkje og kristenliv, er svært pro-palestinsk, fortel Falk.
Samtalen rydda vegen vidare. Kvinnene fann ut at dei kunne stå saman, godt synlege i Umeå, og fremje kunnskap om jødisk kultur i det nordlege Sverige.

---

Åtak på jødar i Sverige

• Mars 2012: «Sverigedemokraterna har infiltrert den jødiske forsamlinga (i Malmö, red. anm.) for på denne måten å kunne utøve muslimhatet sitt», sa Ilmar Reepalu, Sosialdemokraternas ordførar i Malmö.
• August 2014: I kjølvatnet av Gaza-krisen opplevde rabbinar Shneur Kesselman eit åtak frå ein person med ei flaske utanfor synagogen i Malmö.
• Desember 2014: Sverigedemokraternas partisekretær Björn Söder sa i eit intervju med Dagens Nyheter at jødar og samar kan få bu i Sverige berre om dei blir assimilerte, men dei er ikkje svenskar.
• April 2016: Sveriges bustadsminister Mehmet Kaplan gjekk av, avgangen kom etter at Svenska Dagbladet publiserte eit videoopptak som viser at Kaplan samanlikna Israels behandling av palestinarar med nazistanes behandling av jødar.
• September 2017: Nynazistane i Den nordiske motstandsbevegelsen fekk løyve til å marsjere gjennom Göteborg på den viktigaste jødiske høgtida, yom kippur, toget fekk lov til å passere like ved den jødiske synagogen.
• Desember 2017: Et tital personar kom til synagogen i Göteborg og kasta minst seks molotovcocktails mot bygget, inne var 40 jødiske ungdommar var samla til fest. Regn dempa flammane, og korkje folk eller eigedom blei skadd. Torsdag blei rettssaka mot tre tiltalte, to palestinarar og ein syrar, avslutta. Aktor prosederte på hatkriminalitet.
• Desember 2017: To brannbomber blei kasta mot kapellet ved den gamle jødiske gravlunden i Malmö. Forsøk på mordbrann, meinte politiet, ingen blei arrestert.
• Desember 2017: Under ein demonstrasjon i Malmö mot USAs avgjerd om å flytte ambassaden frå Tel Aviv til Jerusalem blei det ropt drapstruslar mot jødar.
• Juni 2018: Visetalman – eller visepresident – i Riksdagen, Björn Söder frå partiet Sverigedemokraterna skreiv på Facebook at «jødar og samar er ikkje svenskar» og «desse gruppene har minoritetsstatus nettopp fordi dei ikkje er svenskar», statsminister Stefan Löfven refsa fråsegna og justisministeren sa Söder ikkje burde få vere visetalman.

---

Besøk

På plass i banken blei Judiska föreningen i Umeå godt synleg. Provoserande synleg meinte nokre. Medlemmer i foreininga opplevde å få bilar vandaliserte, andre fekk rasistiske flygeblad i postkassa, bodskapar for Den nordiske motstandsbevegelsen blei klistra på foreiningslokalet – og Carinne Sjöberg fekk eit skremmande besøk:
– Ein dag ringde ein mann på heime hjå meg. Eg opna. Han møtte meg med spørsmålet «bur det jødar på denne adressa»? Forfjamsa sa eg nei, og smelte igjen døra.
Sjöberg ringte politiet som straks kom på døra. Men etterforskinga har ikkje avdekt nokon gjerningsperson.

Merker

Dei mange negative hendingane gjorde medlemmer i den jødiske foreininga redde. Folk vegra seg for å kome på arrangement. Fleire likte ikkje å samlast med politivakt, særleg barnefamiliar.
I april i fjor kom meldinga som gjekk verda rundt. Foreininga gav opp og flytta ut frå gamlebanken – og ba kommunen om hjelp til å finne eit lokale som var tryggare.
Éi oppleving dytta styreleiar Carinne Sjöberg og foreininga forbi tålepunktet:
– Eg kom til foreininga og fann to klistremerke på bygget. På foreiningsskiltet vårt hadde vi ei davidsstjerne. Denne var dekt med eit klistremerke som reklamerte for Nordfront, nynazistane i Den nordiske motstandsbevegelsen. På skiltet som fortalde at lokalet også husa Judisk kulturcentrum, var det plassert eit klistremerka av Adolf Hitler, fortel Sjöberg og hutrar i junivarmen:
– Der og då fekk eg ei kjensle av Krystallnatta.
Natta mellom 9. og 10. november 1938 gjekk nasjonalsosialistisk milits til angrep på jødiske eigedommar i Tyskland og Austerrike. Krystallnatta fekk namnet frå den enorme mengda glasskår som låg att i gatene etter herjingane.

Melding

Politiet har etterforska hendinga i april i fjor, men veit framleis ikkje om det er ein eller fleire gjerningspersonar som står bak. Men politiet i Umeå har dei seinare åra fortalt lokale medier at nynazistiske organisasjonar er aktive i regionen.
Den nordiske motstandsbevegelsen svarte på si side med å leggje ut ei melding på eiga heimeside: «Jødar i Umeå set rekord i falske nyhende».

Kippamarsj

Meldinga om utflyttinga i april i fjor mobiliserte støtte. Få veker seinare stilte opp mot 400 menneske opp i ein støttemarsj i Umeå sentrum. Og storparten gjekk med kippa for å vise solidaritet.
Ein av dei var Kenneth Nordgren, prest og øvste leiar for Umeås stadsförsamling.
– Kva tenkjer du no, vel eit år seinare, etter at den Judiska föreningen er lagt ned?
– Situasjonen er ulukkeleg.

Nordgren går inn i Umeå stads kyrka. I katedralen ved elva har han vore med å markere den internasjonale Holocaustdagen kvar januar sidan 2009. Dagen er til minne om frigjeringa av Auschwitz 27. januar 1945. Her har han som prest i Svenska kyrkan stått skulder ved skulder med Carinne Sjöberg i den jødiske foreininga. Saman har dei minnast dei mange som mista livet i det industrielle folkemordet.
Nordgren, som ber tittelen kyrkoherde, meiner det er totalt uakseptabelt at religionsfridom og møtefridom blir angripne på ein slik måte at jødar ikkje vågar å vise at dei tilhøyrer den religiøse minoriteten.
– Vi som kyrkjeleiarar må difor stå opp for våre jødiske trossøsken, seier Nordgren.

Minoritet

Då den Judiska föreningen flytta ut av den gamle banken i fjor, valde styret å gje viktige gjenstandar til dei som var best rusta til å ta vare på dei i det vidare: Museet i byen.
– Svenskar er lite merksame på våre fem nasjonale minoritetar, fortel etnologen Sofia Breimo. Ho er utstillingsprodusent for Prioritet: Minoritet, ei utstilling på Västerbottens museum i Umeå om Sveriges fem nasjonale minoritetar, samar, rom, tornedalingar, sverigefinnar – og jødar.
– Så mange har mykje å lære, for fordommane er sterke, seier Breimo, og viser veg mellom montrar og installasjonar.

Vi er stolte over at vi er jødar

—   Sylvia Bäckström

Sentralt i utstillinga står vitnesbyrd om å det å tilhøyre ein minoritet. Museet inviterer representantar som kjem og fortel om livet i minoriteten. Ei av dei heng også på veggen, som ein del av utstillinga. Frå ein skjerm snakkar Sylvia Bäckström, svensk jøde, var med å skipe den nedlagte foreininga, aktiv på arrangement.
– Eg kan ikkje teie om at eg er jøde, seier ho til Vårt Land.

Stolte

Sylvia Bäckström snakkar gjerne om familiehistoria. Mora blei fødd i Lodz i Polen. Blei internert i gettoen då Nazi-Tyskland okkuperte landet. Blei sendt til konsentrasjonsleirar, men overlevde. Blei funnen i Ravensbrück i 1945 og frakta til Sverige av Dei kvite bussane. Gifta seg med ein svenske og stifta familie.
– Vi barna vaks opp med at vi var jødar heime, og vanlege svenskar ute.
I vaksen alder ser ho litt annleis på akkurat den saka:
– Vi er stolte over at vi er jødar.
Sjølv vitjar Sylvia Bäckström gjerne barnehagar og fortel om jødisk kultur, særleg høgtider. Pensjonisten lovar å stå på så lenge ho maktar.
– Du var aktiv i den jødiske foreininga, men no har jødisk liv i Umeå og regionen enda på museum, kva tykkjer du om dét?
– Utruleg, fantastisk, uverkeleg.
Adjektiva kjem lett frå Bäckström. Ho er umåteleg glad for utstillinga som viser fram minoritetane:
– Vi må vise oss fram. Mamma overlevde. Det skal vi også. Difor kan vi ikkje gå og gøyme oss.

Eg vurderer å flytte heim, til Israel

—   Rebecka Fischer

Oppbrot

I Umeå finn jødar det naudsynt å flytte. Nokre flyttar til større byar sørpå der dei jødiske miljøa er større og sterkare. Andre flyttar til eller vurderer Israel.
– Eller «heim», som Rebecka Fisher seier.
Dei fem siste åra har i snitt 30 svenska jødar utvandra til Israel årleg, flest i 2015 med 36, melder Jewish Agency. Sidan 1945 har totalt 2.654 svenske jødar sendt flyttelasset til Israel, viser tal frå israelske immigrasjonsstyresmakter.
Carinne Sjöbergs venninne Rebecka Fisher blei fødd i Sovjetunionen, men søkte som russisk jøde eit betre liv utanfor heimlandet. Dei ni siste åra har ho budd i Umeå. No finn ho kvardagen så utrygg at oppbrot freistar.
– Eg vurderer å flytte heim, til Israel, eg gjer det. Sjølv om det betyr at eg reiser frå son og barnebarn her i Umeå.

Draum

Fisher kjører Vårt Land til lageret der den Judiska föreningen ligg i papp. Sidan dei flytta ut av gamlebanken i fjor har foreininga vore huslaus. Saman med oss er Carinne Sjöberg.
– Eg hadde vyer for foreininga. Vi skulle bli ein levande jødisk kulturformidlar, vi skulle motverke fordommar og kunnskapsløyse. Men eg var naiv, eg var ikkje budd på motstanden, på hatet eg møtte. Så min draum er knust. Kanskje kan andre plukke opp ideane seinare ein gong.

Tilbod

– Sving til venstre, så skal eg vise veg.
Sjöberg skal berre innom heimen for å hente noko. Ny avtale ventar. Som lokalpolitikar for Liberalerna er møteboka full.
– Eg skal berre sjekke postkassa, forklarar Sjöberg og stikk handa nedi. Opp kjem ein handskriven papirlapp:
«Ring meg (...) ang. eventuelt lokale for Judiska föreningen», lyder teksten. Den tidlegare leiaren sukkar:
– Det kom litt seint, det tilbodet.