Ekteskapslova - mitt syn

Samkjønna ekteskap er minst tre ulike saker. I USA blir samkjønna ekteskap forsøkt innført ved hjelp av høgsterettsdom, utan vanleg lovvedtak. Dette ville eg vore mot sjølv om eg var tilhengar av samkjønna ekteskap – det er eit trugsmål mot det amerikanske demokratiet at viktige lovendringar blir smugla forbi demokratiet og avgjort i høgsterett. Eg er tilhengar av legal, sjølvbestemt abort – men mot Roe vs. Wade, den høgsterettsdomen som innførte rett til legal abort i heile USA. Dette er ein diskusjon for seg.

Samkjønna ekteskap er pr. i dag eit stridsspørsmål i den norske kyrkja. Eg er døypt, men ikkje medlem i kyrkja. Eg er mot at kyrkja skal innføra ein liturgi for samkjønna ektepar, og har ved eit par høve gjeve støtte til Øyvind Benestad og hans «MorFarBarn»-stifting, som eg meiner har mykje fornuftig å seia. Men dette er også ei anna sak.

Eg vil i staden konsentrera meg om ekteskapslova, som eg meiner er ei lovendring vi kunne klart oss utan. I staden for å endra ekteskapslova, burde adopsjon ha vorte tatt inn i partnerskapslova – ut frå «barnets beste»-prinsippet. Så burde kyrkja vedteke ein liturgi for partnarskap. Og så burde saka funne si naturlege løysing der.

Ekteskapslov er ikkje eit spørsmål som berre gjeld nordmenn og det norske Stortinget. I utgangspunktet anerkjenner vi ekteskap inngått i andre kulturar – ekteskapet er ein global institusjon. Naturlegvis finst det avgrensingar her – i følgje ortodokse jødar finst det td. ikkje ekteskap mellom ikkje-jødar. Men utgangspunktet mitt er at ekteskap er ein global institusjon, og at det er naturleg at vi i utgangspunktet anerkjenner ekteskap inngått i andre samfunn og kulturar ved td. innvandring. Det er eit mål i seg sjølv at vi har slik gjensidig anerkjenning. Dette er sjølvagt ikkje utan vilkår – sjølv om vi anerkjenner muslimske ekteskap, anerkjenner ikkje norske styresmakter muslimsk eller sekterisk, mormonsk polygami.

Eg var tilhengar av partnarskapslova, som gav ei juridisk god anerkjenning av homofile par. I utgangspunktet meiner eg ein skal vera svært varsam med å regulera folks kjærleiksliv og den slags i lov. Dette er uansett ting som folk må ordna opp i sjølve, og eg ser ikkje for meg at vi gjeninnfører straff for utruskap og liknande. Det må finnast opplagte grunnar til lovregulering om vi skal blanda lova inn i desse spørsmåla.

Det gjer det når det gjeld tvang og maktmisbruk, det gjer det når det gjeld minstealder. Eg meiner kjøp av seksuelle tenester i praksis utgjer eit systematisk maktmisbruk organisert over ein marknad, og at det difor finst gode grunnar til å forby dette. Ut over dette er det moral, ikkje lov som må regulera seksuelle hopehav.

Når folk bur i lag i lang tid, skaffar seg eigedom saman og brukar tid saman på ymse prosjekt tyder det at dei får eit økonomisk hopehav som må regulerast av lova. Ekteskapslova og partnerskapslova gjev her greie juridiske standardpakkar som regulerer dette greitt.

Kva er så problemet med den nye ekteskapslova? Ta td. formuleringa i barnelova som slær fast at «eit barn som har ei medmor kan ikkje samstundes ha ein far». Problemet med dette er at det ikkje er sant. Barnet har ein far. Det løgna (eller den «juridiske fiksjonen») skal dekka over er denne farskapen.

Det vi har byrja tukla med då er dei grunnleggjande fordelinga av rettar og plikter i tilhøvet mellom generasjonane. Lova er der for å ta vare på interessene til dei som ikkje er i stand til å ivareta desse interessene sjølve. I utgangspunktet har vi kontraktsfridom mellom vaksne folk. Vaksne folk skal ta vare på sine eigne interesser. Slik må det vera om vi skal ha fridom i juridisk forstand. Så kan denne kontraktsfridomen avgrensast sakleg, men du kan aldri avskaffa han.

Tilhøvet mellom vaksne og ungar er heilt annleis. I prinsippet har vaksne berre pliktar, ungane berre rettar i juridisk forstand. I praksis er tilhøve mellom ungar og vaksne langt meir symmetriske og gjensidige, men det er noko som er regulert av moralen. Juridisk må det vera slik at lovgjevaren verjer den veike part sine interesser, og pålegg den sterke part plikter.

Den nye ekteskapslova byrjar skipla dette tilhøvet ved å lyga om at ungar som har medmor ikkje har nokon far. Denne usanninga dekkjer over at lova gjev vaksne rett til å ta frå ungen ein biologisk far. Og det biologiske farskapet blir kopla laus frå pliktprinsippet.

Då skjer fleire ting som etter mitt skjøn er uheldig. Sidan Castberg sine barnelover har ungar i Noreg hatt rett til sine fedrar, og staten har sett i gang rettsprosessar for å slå fast farskap i tvilstilfelle. Desse rettane har omfatta full arverett også for det som tidlegare var «uekte barn». Norske menn har betalt sine barnebidrag som ein del av ei naturleg og samfunnspålagt plikt i dei tilfella der dei ikkje levde i ekteskap saman med mora.

Eg er svært skeptisk til å byrja undergrava dette – av di dette ikkje berre gjeld jus, men også samfunnsberande moral. Og dei signala den nye lova sender blir oppfatta. Eg såg for ei tid sidan at Aksel Braanen Sterri tok til orde for «juridisk abort». Poenget hans var: Det er kvinna, ikkje mannen som har avgjerda når det gjeld abort. Kvinna har rettar, mannen har berre plikter. Sterri ville ha ein juridisk prosess der mannen juridisk kunne fri seg frå farskapet – parallellt til at mora medisinsk kan fri seg frå moderskapet. Når mannen har fått innvilga juridisk abort, kan kvinna avgjera om ho likevel vil ha ungen – sjølv om det ikkje finst nokon far som har juridiske plikter andsynes den ungen som blir fødd.

Eg synest naturlegvis dette er fullstendig galimatias. Men det er ein slags logikk i det, når vi først byrjar opna opp for konseptet «planlagt farløyse». Og vi skal ikkje halda på med slikt særleg mykje før dei sjølvsagte pliktene ansvarlege menn oppfattar som ein naturleg konsekvens av seksualliv ikkje lenger er sjølvsagt plikt. Og eg ser ingen teikn på at det å dytta frå seg ansvar blir meir sjeldan i vårt samfunn.

I slike ting trur eg ofte historia er klokare enn oss, og eg er skeptisk til å flikka på institusjonar som fungerer godt.

Det neste problemet med planlagt farløyse er at du tek frå barnet retten til sin eigen far. Eg meiner biologisk slektskap tyder noko – for opplevinga og forståinga av eigen identitet. Biologisk arv er ein viktig del av eigen personlegdom, og det er gjennom å bli kjent med eiga nær slekt at du blir kjent med eigen arv. Unntaksvis finst det gode grunnar for å bryta desse sambanda – gjennom adopsjon eller liknande. Men dette er unntak der barnets beste er grunngjevinga for å bryta band. Når det ikkje finst gode grunnar meiner eg planlagt farløyse er ein uting som samfunnet ikkje er forplikta til å leggja til rette for.

Så er fertilitetsindustrien og surrogatiindustrien noko eg er særs skeptisk til. Eg trur heller vi bør ha ein gjennomgang av korleis vi synkroniserer det alminnelege livsløpet med den biologiske klokka, i staden for å pøsa millionar på å gje 40-årige kvinner ein usikker sjanse til å bli førstegongsmødre. Og eg ser ingen grunn til å leggja til rette for denne industrien gjennom juridisk normalisering av planlagt farløyse. Surrogati bør vi setja eit absolutt stenge mot. Om folk i staden ønskjer å bu i land der surrogati er tillate, får dei flytta.

I utgangspunktet er eg skeptisk til naturrett – både den klassiske katolske og den moderne bygt på Nürnbergdomane. Naturrettslege synsmåtar kan ha noko ved seg i saker der ein har lite anna å stø seg på, men den «høgare orden» som ofte veks ut av naturrettslege synsmåtar fører til ei undergraving av demokratisk sjølvstyre. Det er rettspositivismen som er demokratiets viktigaste fundament innanfor rettsvitskap.

Men når det gjeld ekteskapsinstitusjonen meiner eg at ein ikkje kjem utanom naturrettslege synsmåtar, av di det dreier seg om rettslig ordning av nokre av dei viktigaste biologiske sidene av menneskelivet. Familien er den institusjonen der samfunnet blir reprodusert, og den viktigaste råma for å byggja normale relasjonar, kjensleliv og identitet. Dette blir forsterka av at ekteskap er ein universell institusjon innanfor menneskearten, regulert av ei mengd ulike kulturar og rettsordningar. Alt talar for at viktige endringar i ein slik institusjon berre bør skje etter grundig drøfting og ettertanke.

Eg har ingen sterke meiningar om homofile sitt seksualliv – utanom at det som anna seksualliv i utgangspunktet høyrer heime i private, ikkje i offentlege rom. Men homofile sitt seksualliv manglar ein dimensjon som heterofilt kjønsliv har, og som alle unge gutar seint i tenåra som har gått med kondom i pengeboka ikkje berre kjenner til, men har ei oppleving av. Eg trur ikkje denne opplevinga er spesielt annleis for jenter.

Det er dette som historisk har lege til grunn for at alle samfunn har hatt sterke institusjonar rundt kjønsliv – seksualliv fører til reproduksjon, og reproduksjon stiller krav til at det finst institusjonar som er robuste nok til å ta på seg ansvar for ein oppvekst. Kompisane mine omtalte den førstefødde som «tjueårskontrakt», og når det kjem søsken blir denne tjueårsperioden forlenga. Eg trur skilsmål kan vera naudsynt, men det er slett ikkje ønskeleg og inneber alltid ein grad av svik mot borna som opplever at foreldra går kvar sin veg. Skilsmål er ikkje eit gode, men eit naudsynt vonde.

Det som i praksis regulerer dette er ikkje berre lova, men ei rad med tradisjoner, normer, skikkar og forventningar i samfunnet – ein kulturell vev som til saman utgjer eit råmeverk som skal gjera det mogleg for folk å byggja familiar som held saman. Dette råmeverket er i dag for veikt, og talet på oppløyste familiar er for høgt. Naturlegvis fins det lukkelege skilsmål – men som andre spørsmål er også dette eit klassespørsmål. Oppløysinga av råmeverket kring familie og normalisering av familieoppløysing har andre utslag i underklassen enn i overklassen. Nokre får større sjanse til å realisera seg sjølve, andre får aldri ein sjanse. Generelt trur eg det normale i langt større grad burde vera at folk tenkte gjennom stoda si og tok avgjerande val tidlegare. Det er noko som er ute av vater når normalekteskapet blir inngått når ungane er ti år gamle. Det at ekteskapsinstitusjonen heilt synleg ikkje fungerer optimalt i vårt samfunn er for meg eit argument for å halda igjen og vera forsiktig.

Bør homofile inngå livslande, forpliktande forhold? Det er sikkert bra, i mange tilfelle. Av dei homofile eg kjenner finst det nokre som gjer det. Men også dei som dukkar opp med ny type til kvar ferie. Er det gale – og i tilfelle: Kvifor? Eg kan ikkje sjå at det utan vidare er rett å gjera gjeldande heile apparatet av forventningar, moral og normer som vi har bygt kring ekteskap gjeldande for homofile. Svik er naturlegvis umoralsk – men er det umoralsk å svikta forventningar som ikkje er der? Homofili er langt på veg normalisert. Det bør vera høve til å sikra ungane sine interesser gjennom at den andre vaksne i ein familie bygt kring eit homofilt par får høve til å adoptera. Men elles såg eg ikkje at det var sterke, juridiske grunnar til den ekteskapsreformen vi fekk for nokre år sidan.

Grunnen til at ekteskap har status, tradisjonar, sterke symbolfunksjonar og representerer ein grunnfesta normalitet i samfunnet er at ekteskapet er den viktigaste institusjonen der samfunnet blir reprodusert. Den funksjonelle familien er den viktigaste institusjonen for å sikra born ein god oppvekst og høve til eit godt liv. Dette er minst like viktig som ein fungerande grunnskule. Eg forstår at homofile ønskjer å «låna status» frå ein slik institusjon – men godtek ikkje at dette dreier seg om «diskriminering». Homofilt samliv er noko anna enn heterofilt samliv, og reiser andre spørsmål og utfordringar. Lova bør handsama like ting likt, og ulike ting ulikt. Fru Justitsia bør vera heilt kald andsynes alle sentimental appellar i slike saker. Dei substansielle ønskja som ligg bak endringane i ekteskapslova er ønskjet om å ta frå barn juridisk far/mor gjennom surrogati og anonym sæddonasjon, og desse ønskja er i strid med barnets interesser.

Eg trur det vestlege, homofile ekteskapet vil bli ein parantes i historia. Ekteskap er ein universell institusjon, og sjansen for at dette får globalt gjennomslag er i praksis lik null. Eit homofilt partnerskap, anerkjent av dei lutherske kyrkjene, ville hatt ein sjans. Ekteskap: Nei. Det tyder at det nye, homofile ekteskapet blir ein del av det geopolitiske og kyrkjepolitiske spelet. I USA har fleire tiår med «kulturkamp» allereide forandra det kyrkjepolitiske biletet. Typisk er kløyvinga av baptismen, der dei sørlege baptistane har vakse til eit stort og aktivt kyrkjesamfunn, og no har brote med ein nordleg, liberal baptisme som slit med tome kyrkjer.

Denne saka er symbolsak i kløyvinga mellom aust og vest i Europa. Sovidt eg minnest gjekk det 40 stk. i «Europride» i Beograd – motdemonstrasjonen var på 20 000 menneske. Då den ukrainske forsvarsministeren lova sigersparade i Sebastopol, gjekk det kort tid før svaret gjekk som eld i turt gras på sosiale medie: «Det blir nok ikkje sigersparade i Sebastopol, men kanskje han kan arrangera homoparade i Kiev i staden?»

Det liberale vest blir mislikt globalt – i Russland, i Sør-Amerika, i den islamske verda og mange andre stader. Kampen mot kriminalisering av homofili er på langt nær vunne. I staden for å freista byggja homofilt partnerskap som ei normalisering av homofili, har ein satsa på «samkjønna ekteskap» som umiddelbart blir oppfatta som åtak på ein samfunnsberande institusjon i alle samfunn der religiøst sanksjonert ekteskap har ein langt meir sentral funksjon enn det har i det liberale vest. Slik blir samkjønna ekteskap ein global symbolsak – og i dette geopolitiske spelet vil det utan tvil vera homofile som må ta kostnadene med den strategien som er valt.

Det er no ein ting. Men det er verre enn som so. Om ein gjorde slike val med opne augo, etter å ha vurdert alle alternative vegar, hadde det vore ei sak for seg. Men samkjønna ekteskap har vorte innført etter ei mediekampanje som har vore like einsidig og uopplyst som alle slike mediekampanjar er for tida. Og det er system i dette: Utdanna middelklasse som reknar seg for å vera «tolerante» er nokre av dei minst tolerante menneska eg veit om. Dei toler ikkje at nokon stiller spørsmål ved deira heilage kyr. Og om du gjev dei makt på eit felt, stoggar all diskusjon.

Joda – du har ein fasit. Men alle ressonement, alle utrekningar, alle problematiseringar forsvinn under jorda. Dei handhevar eit verdsbilete – og dei er nidkjære.

Denne mentaliteten meiner eg er farleg, av di han undergrev den samtalen som er fundamentet for fornuftige vegval. Og i spørsmålet om samkjønna ekteskap er mentaliteten kopla til ei sak der dei tyngste argumenta reint faktisk er på motstandarane si side – sjølv om dette ikkje kjem fram i vestleg medieindustri.