Misjonssambandet og Det gamle testamentet

Planen for innlegget er som fylgjer. Eg reflekterer over Espen Ottosen sin leiar, deretter over eit intervju med forskar Peter J Williams, deretter over Fjellhaug-lærar Sverre Bøe sine utsegner om Det gamle testamentet. Kort sagt er bodskapen min at eg er glad for initativet til å drøfte desse tinga ope, men at eg ser mange veldig store problem med faktiske ting som seiast om vitskap og om Det gamle testamentet.

Utsyn sin leiar: Konservativ, nyansert, informert, dialogvillig
Espen sin leiar likte eg godt. Den er balansert og informert. Espen uttalar seg også "guarded". Her er eit døme:

"Det er neppe noen tvil om at mange NLM-ere frimodig har fastholdt at GT fullt og helt er pålitelig – også i historiske spørsmål. Samtidig finnes det nyanser. Noen understreker at Det gamle testamente verken må behandles som en historiebok eller en naturvitenskapsbok. I en del konservative miljøer blir det fastholdt at Bibelens troverdighet først og fremst gjelder spørsmål som handler om «lære og liv». I så fall blir det kanskje ikke veldig sentralt å fastholde at erobringen av Jeriko foregikk akkurat slik Josva 6 forteller."

Som Espen sjølv understrekar, så er det ikkje lenge sidan NLM kom med ei offisiell uttaling der dei sa at vi som kristne må meine at GT er fullt ut påliteleg og truverdig, sidan Jesus også trudde dette. Men her er Espen altså meir nyansert. 

Han ender leiaren sin med å vise til Kenneth Kitchens "Reliability of the OT". Dette er ikkje ei dårleg bok, men det er ei tydeleg apologetisk bok, som er rimeleg langt ute på høgrekanten i lauget. Som til dømes Yale-professoren John J. Collins skriv, er boka "too blatantly apologetic to warrant serious consideration as historiography." Eller som han seinare skriv: "There is then a remarkable consensus, to which all but conservative apologists such as Kitchen and Provan would subscribe, that the foundation stories of exodus and conquest are best understood as myths." (Bible after Babel)

Espens henvisning til Kitchen reiser interessante og viktige spørsmål. Eg tykkjer dette er eit interessant og godt grep. Samstundes kan ein minne om at Kitchen sjølv ikkje er på NLM-linja om at "alt i GT er fullt ut troverdig og påliteleg." Dette er i alle høve eit ganske umogleg standpunkt i vår moderne tid, sidan til dømes Gen 1-11 ikkje kan takast som faktisk historie, i ljos av moderne naturvitenskap. Dersom ein skal leggje den siste offisielle bibelsynsuttalinga til grunn, vil dermed også Kitchen vere for "liberal". Men no ser vi altså at Espen nyanserer denne.

Måten Espen gjer dette på, er ved å reflektere over om det kun er "lære og liv" som er autoritativt i GT. Dette er i seg sjølv ikkje eit enkelt prinsipp å bruke, slik MF-tradisjonen kan fortelje mykje om. I alle høve vil ein på denne måten opne opp for historisk forskning på GT. Spørsmålet som då reiser seg, er kvifor ein held seg til Kitchen. Han er jo ikkje anerkjent som balansert og påliteleg, i faglauget.

Når alt dette er sagt: Eg forstår at desse problemstillingane er vanskelege, og eg forstår at NLM vil halde på ein konservativ profil, på same tid som Utsyn no opnar opp for dialog. Dersom Kitchen representerer ein inngangsport til seriøs forskning på GT, så tykkjer eg dette er flott. Då vil ein kome inn i diskusjonane, og så kan ein vurdere kor truverdig ein finn Kitchen sine konklusjonar og resonnement, når ein samanliknar dei med mainstream forskning på høgt nivå. Her trur eg sjølv at det vil bli mange revisjonar.

Er Det gamle testamentet nøyaktig og korrekt i alt?

I sin leiar henviser Espen til eit intervju han har gjennomført, med Peter J Williams, som er forelesar i Cambridge. Williams har ein doktorgrad, men så langt eg kan sjå frå CVen hans, har han arbeidd mest med språk og omsetjing i GT, ikkje med forskning, historie, teologi etc. Det er difor veldig misvisande å seie at han er "en av verdens fremste eksperter på Det gamle testamentet." (Slike misvisande tekstar finn vi fleire av i dette nummeret av Utsyn, som når Hans Johan Sagrustens fine arbeid om tekstoverleveringa i Qumran seiast å "stadfeste GT".)

Eg vil då også meine at dei tinga Williams seier om forskning på GT, er djupt problematiske, og ofte heilt på kant med forskarlauget. Williams seier til dømes, fyrst, at "Bibelens opplysninger er blitt bekreftet med stor nøyaktighet." Men dette stemmer ikkje. Om vi talar om opplysningar frå kongetida og utover, kunne ein seie noko opp imot dette, men slett ikkje "stor nøyaktighet".

Kva med dateringa bakover mot flommen og skapinga? Williams må vite at det ikkje har vore uvanleg å bruke Bibelen for å seie at jorda er 6000 år, at alle ætter stammar frå Noa, at Adam vart 930 år, at alle språk stammar frå Babel etc. Naturlegvis arbeider moderne forskning også svært grundig med å freiste å datere både patriark-forteljingane, Exodus og Josva, og Bibelen sin kronologi kjem ofte ikkje ut godt her, som faktisk historieforteljing. Biletet er langt meir komplekst; av og til kjem Bibelen godt ut, av og til ikkje. (For gode innføringar, sjå Collins, Introduction to the Hebrew Bible; Coogan (ed) Oxford history of the Bible; Kugel, How to read the Bible.)

Biletet er det same når ein undersøker røyndomsforståing, naturforståing, verdsforståing etc. i Bibelen. Kunnskapen og bileta som kjem til uttrykk her, er ofte "antikke", slik Lamoureux understrekar i si bok "Evolutionary Creation." Det betyr ikkje at det ikkje finst sanning her. Men det betyr at det ikkje går an å enkelt og greitt seie at desse tekstane har vorte "stadfesta med stor nøyaktigheit." Tvert om: Tekstane tek ofte feil, i ljos av seinare innsikt (Galilei-saka er eit særleg tydeleg døme på dette).

Byggjer moderne historieforskning på naturalisme?

Han held fram med å seie at det er "det naturalistiske verdsbiletet" som gjer at kritiske forskarar landar på sine konklusjonar. Og det er sant: Ein bør vere medviten om at alle forskarar tek med seg sjølve og sine livssyn, og sine "biases" inn i forskninga si. Det beste ein kan gjere, er å spele med opne kort, og reflektere kritisk over eigen ståstad. Men når dette er sagt, er ikkje Williams' argument her godt.

For: Mesteparten av den seriøse forskninga kan naturalistar og teistar godt reflektere saman over, og ein kan ha ein felles plattform for å vurdere plausibiliteten i hypotesane. Det pågår ikkje ein stor anti-kristen konspirasjon innanfor bibelforskninga, for å sekularisere samfunnet. Ja, forskninga har stundom blitt brukt på denne måten, det er sant. Men som "hovudbilete" stemmer ikkje dette, og det stadfestast jo til dømes godt ved at den moderne katolske kyrkja i mangt og mykje har opna seg opp for moderne bibelforskning (blant dei siterte ovanfor, er Collins katolikk, og Kugel er praktiserande ortodoks jøde).

Saka er heller at appellen til det naturalistiske verdsbiletet fungerer som ein måte å avvise å gå inn i forskninga på. Dette stemmer godt overeins med Williams si overtyding om at den som er kristen, rett og slett ikkje kan akseptere mange kritiske konklusjonar, som elles ville framstå som plausible. Som han seier, rett ut: "Kristne som tror på en hellig bibel vil raskt tenke annerledes enn andre forskere."

Dette er eit interessant punkt som igjen reiser tematikken frå Espen sin leiar. Kva metode brukar vi eigentleg i forskninga vår på GT, som kristne? Williams argumenterer typisk fundamentalistisk: Visse konklusjonar kan ikkje aksepterast, dei er "ruled out", av a priori premiss for skriftsynet. Ein vil til dømes seie: Jesus meinte at GT er historisk, ufeilbart, inspirert/diktert av Gud til  minste detalj etc. Forskningskonklusjonar som strider imot dette, kan dermed ikkje aksepterast. Som NLM sjølve seier: "GT er fullt ut pålitelig og historisk."

Med dette utgangspunktet blir historisk, seriøs forskning på GT veldig vanskeleg, og dette er då også eit hovudtema i Kenton Sparks si bok "God's Word in Human Words." Han brukar mange sider på å vise kva strategiar evangelikale kristne brukar for å kome til rette med moderne forskning. Som regel er desse strategiane problematiske.

Her må ein også spørje: Kan vi stole på at våre premiss for skriftsynet alltid gjev oss sanninga, sjølv når vi må overkøyre størsteparten av GT-lauget? Eg meiner svaret er "nei", for premissa er i seg sjølve historisk avgrensa. Det vil seie: Dei einskilde bibelversa om "Guds ord", om "Skriften", om "inspirasjonen" etc., er ikkje sjølve ufeilbare. Dei gjev oss ikkje nokon tidlaus sanning om heile Bibelen.

Til dømes: Jesu og Paulus sine utsegner om GTs historisitet og inspirasjon er eit uttrykk for korleis jødar flest tenkte om Bibelen på denne tida i antikken. Men vi kan ikkje dele dette skriftsynet i alle ting, sidan har ein ganske annan forståingshorisont, både historisk, vitskapleg og hermeneutisk. Eg seier altså ikkje at vi berre kan avvise desse versa, sidan dei er historisk betinga. Men eg seier at dei ikkje kan takast ukritisk som tidlaus sanning.

Dette leier raskt inn på store og djupe kristologiske problemstillingar, som har vorte mykje drøfta i moderne kristologi. For kva kristologi opererer vi med, når vi må erkjenne at jamvel Jesus og hans bodskap er "tidbunde", og ikkje feilfri? For gode bøker som drøftar desse problemstillingane, sjå til dømes: Dale Allison, Historical Jesus and the theological Christ; John Macquarrie, Jesus Christ in Modern thought; David Brown, Divine Humanity; W Pannenberg, Jesus, God and Man, Coakley, Christ without absolutes.

Eg kan for øvrig seie at av dei namna eg har sitert til no, finn vi professorar frå Harvard, Yale, Oxford, Cambridge m. fl. Williams hevdar imidlertid at han kan hente stønad frå "kritiske forskere med en annen grunnholdning enn han selv har." Men på kva punkt? Og kva konkrete forskarar siktar han til? Dette seier ikkje intervjuet noko om.

Lettvinn og ikkje-substansiell kritikk av Kenton Sparks

Williams går vidare med kritikk av den ovanfor nemnte Kenton Sparks. Men kritikken er rund, og utan særlege argument. Han kritiserer til dømes at Sparks meiner å vere plassert i "sentrum" i bibelforskninga. Mitt inntrykk er at Sparks faktisk er plassert der. Sparks kjenner for øvrig forskningssituasjonen betre enn dei aller fleste, sidan han har skrive lærebøker om dette. (The Pentateuch: An annotated bibliography; Ancient texts for the study of the Hebrew Bible).

Williams held fram med å kritisere Sparks for å kombinere kritisk bibelforskning med ei evangelikal forståing av Bibelen som Guds ord. Dette går ikkje, meiner Williams. Som vi før har sett, meiner Williams at Mykje moderne bibelforskning må avvisast, kristne må "tenke annleis", sidan det ikkje er mogleg å byggje bru. Men då ender vi igjen opp med eit bibelsyn som blir ståande i konstant spenning til, og avvisning av, moderne historisk forskning. Ikkje fordi ein har betre argument, men fordi konklusjonane i moderne forskning er uakseptable.

Williams held fram med å kritisere Sparks for å "tenke galt om ufeilbarlighet." Sparks drøftar desse tinga rimeleg grundig, med mange referansar, men det er sjølvsagt mogleg å gå inn i kritisk dialog med han. Williams argumenterer imidlertid for sanninga i Bibelen på fylgjande måte: "Min holdning er at Bibelen hevder at dette budskapet er sant." Og til dette må vi seie: Ja, naturlegvis hevdast det i Bibelen at ting er sanne. Men berre fordi Bibelen hevdar noko, betyr ikkje dette at vi kan akseptere det på "face value". Dette er jo nettopp problemet med modernitetens teologi: Skrifta kan ikkje lenger vere ukritisk autoritet. (For kort-innføring, sjå Pannenbergs artikkel, Crisis of the Scripture Principle. Eller sjå Kenton Sparks si bok Sacred Word, Broken Word).

Er Bibelen påverka av omkringliggjande kultur?

Williams held fram med ganske formidable påstandar: Han avviser at Bibelen er påverka av omkringliggjande kjelder. Det vil då seie at han må avvise at Noa-forteljinga har bakgrunn i eldre flodforteljingar; at skapingsforteljinga er påverka av omkringliggjande kulturar; atMoselova er påverka av Hammurabis lover; at visdomstekstane er påverka av egyptiske visdomstekstar etc.

For meg blir dette parallelt med kreasjonisme, for her avviser Williams nærast eit heilt forskarlaug, med deira "mainstream" konklusjonar. Det er skrive mange bøker som katalogiserer desse parallellane og påverknadene. (Sjå Sparks' bok ovanfor, eller Benjamin/Matthews Old Testament Parallels). Det er sant at ein kontinuerleg må vurdere kva karakter desse parallellane har; det treng slett ikkje å vere tale om direkte kopiering, sjølv om det stundom er det. Men å avvise heilt at Bibelen er påverka av andre kjelder, blir eit svært marginalt standpunkt.

Williams seier at det finst "svært kompetente forskarar" som avviser at Bibelen er påverka av andre kjelder. Då undrast eg på kven dette er, og kva bøker han viser til. Men det seiast det diverre ikkje noko om i intervjuet.

Ingen motseiingar i Bibelen?

Williams går til spørsmålet om sjølvmotseiingar og uovereinsstemmingar i Bibelen. Dette har nyleg blitt teke opp av mellom andre Kenton Sparks og Peter Enns, i deira dialog med evangelikal bibelforståing. Williams seier imidlertid at Enns og Sparks gjev "ingen nye argumenter", som ikkje Augustin og andre kristne opp gjennom kyrkjehistoria har kjent til.

Men dette er feil, og eg forstår ikkje korleis Williams kan seie dette. Er ikkje kjeldehypotesen om Mosebøkene eit nytt argument? Er ikkje funnet av kananittiske tekstar om gudsbilete og kult nye argument? Er ikkje nitidige analysar av ideologiar i Kongebøkene og Krønikebøkene nye argument? Er ikkje grundige analysar av ulike gudsbilete i GT eit nytt argument? Er ikkje lesinga av Deuteronomium i ljos av assyriske paktar eit nytt argument? Etc. Etc.

Williams plasserer seg her langt ute på høgresida i GT-lauget, og det er vanskeleg for meg å sjå korleis ein kan drive vitskapleg GT-forskning med utgangspunkt om at GT er heilt einskapleg, og ikkje har motseiingar i seg. Nett kor kritisk innstilt Williams er til denne typen forskning, kjem også til uttrykk i det siste avsnittet i intervjuet. Her viser han til tre bibelvers: Job 5,13; 1 Kor 3,19 og Sal 12,7.

Frå desse versa sluttar han det fylgjande: "Bibelen forteller oss at en majoritet av såkalte kloke mennesker i verden ikke vil tro på sannheten." Implikasjonen synest altså å vere: Sannheten er at hans bibelsyn er korrekt, og at dei som let seg overtyde av moderne forskning, er leidd vilt. Kanskje vil han seie at det er Satan som har leidd ein vilt, sidan det er dette argumentet Paulus brukar i 1 Kor 4,4.

Men igjen: Dette er problematiske, ahistoriske lesingar av desse tekstane, noko vi har sett mange gonger no i dette intervjuet. Paulus er ikkje i 1 Kor 3 oppteken av kjeldehypotesar, assyriske tekstar, evolusjonsteori og ideologikritikk. Han er oppteken av jødisk teologi og gresk visdom, og korleis desse kan hindre menneske i å tru at den krossfeste Kristus er Messias.

Williams siterer også Sal 12,7: "Herrens ord er rene ord, liksom sølv som er lutret i en smeltedigel." Difor seier han, blir det vanskeleg å vere kritisk til Det gamle testamentet. Men det er djupt problematisk å ta desse orda rett inn i ein systematisk kontekst. Då desse orda vart skrive, eksisterte ikkje GT, enn sei NT. Så korleis kan dette verset tale om vårt bibelsyn? Vidare, den moderne forståingshorisonten eksisterte heller ikkje, så korleis kan dette verset brukast for å avgjere desse spørsmåla? Det går ikkje; verset må lesast fyrst i sin historiske kontekst, og deretter vurderast for kva det har å seie i vår systematiske kontekst.

Sverre Bøe om Bibelen
I det heile teke vil eg meine at intervjuet med Williams er problematisk nærast frå a til å. Diverre stadfestast det same fundamentalistiske og anti-vitskaplege inntrykket nokre sider seinare i Utsyn. Her finn vi ein flott artikkel med fire ulike syn på GT. Det er godt at Utsyn er så ope om dette - det stadfester inntrykket frå leiaren. Sjølv tykkjer eg Hagelia og Granerød gjev veldig gode svar. Så til Bøe, som er ein dyktig NT-forskar. På dette feltet har han mykje å bidra med. Systematikken og hermeneutikken hans kan eg imidlertid ikkje dele.

Han seier at "Vi bør lese GT like mye og med samme grunnholdning som Jesus og apostlene gjorde. Vi bør kjenne Skriftene så godt som mulig." Men her er det, for det fyrste, ein spenning, for kva vil det seie å "kjenne Skriftene?" Ta eit døme: I ein reklame for Fast Grunn seiast det at dette tidskriftet "tek Bibelen på alvor." Men gjer ein det?

Kva vil det seie å kjenne Bibelen, og å ta Bibelen på alvor? Vil ikkje dette seie, i alle fall, å gå grundig inn i den historiske forskninga, og finne ut kva Bibelen faktisk seier, i sin historiske kontekst? Men det er dette som blir så problematisk for fundamentalismen, som vi har sett ovanfor. Skriftsynet - som er henta frå Jesus og Paulus, stort sett - kolliderer ofte med historisk forskning på ulike delar av Bibelen, og ein må ty til omtolkningar av det Bibelen faktisk seier. Er dette å "kjenne Skriftene så godt som mulig?"

Vidare: Må ikkje teologien gjere langt meir enn berre å lese Bibelen? Dette er typisk protestantisk teologi, og i vår tid: Fundamentalisme. Ein reknar med at Bibelen alltid talar sanning, og at Bibelen er tilstrekkeleg til å seie det vi treng å vite, i teologien og livssynet. Men moderniteten har avvist ei slik bibelforståing. Dette får også konsekvenser for systematikken: Bibelen må setjast inn i ein større forståingskontekst, av all tilgjengeleg kunnskap, inkludert filosofi, naturvitskap, historieforskning. (Ein kan saktens spørje om korleis ein kan få tid til dette, når ein berre skal lese GT, jamvel like mykje som rabbien Paulus.)

Men det er nettopp slik systematikk Bøe eksplisitt avviser: Han polemiserer mot å bruke "siste forskning" eller arkeologi eller naturvitskap som verktøy for å tolke Bibelen. Det må bety at desse akademiske greinene alltid må underordnast Bibelen sitt ord. Bøe grunngjev dette ved å seie at forskninga stadig endrast, og ved å seie at dersom naturvitskapen får vere overdomar, så vil sjølve evangeliet om Jesus bli "høyst problematisk." Han er heller strengt prinsipiell: "Vi skal aldri ta avstand fra noe i Bibelen." Som eg før har nemnt: Dette blir raskt problematisk. Til dømes må ein gå attende til eit pre-moderne livssyn og bli ung jord kreasjonist. I tillegg må ein - som Williams har vist så godt - avvise størsteparten av moderne historieforskning.

Men denne typen av fundamentalisme har også potensielt store personlege omkostningar. Bøe får spørsmål om korleis vi bør lese 1 Mos 22, der Abraham vert beden om å ofre Isak. Bøe svarar ved å insistere på at "enhver bibeltekst står over mine opplevelser av hvor lett eller besværlig å hente dem inn i mitt eget liv." Problemet med dette, er for det fyrste at Bøe og hans tradisjon manglar eit medvit om den djupe kompleksiteten i desse tekstane, både i deira historisitet, i deira omkringliggjande kontekst, i deira tolkningshistorie, i deira pluralistiske bruk innad i Bibelen, i deira verknadshistorie, og i deira varierte bruk i møte med ulike kontekstar. (For meir konkret om 1 Mos 22, sjå til dømes Jon D Levenson, Death and Resurrection of the Beloved Son).

Eg kan forstå dei gode intensjonane til Bøe her. Men no er eg langt meir klar over kor problematisk og potensielt skadeleg dette dogmatiske systemet er. Kva skjer med unge, formbare, sensitive menneske når dei høyrer at det aller viktigaste for liva deira er å lese, lese, lese Bibelen, utan stans? Og kva når dei lærast opp i at dei vert bodne av den evige og allmektige Gud om å innrette seg etter kvar tekst utan syn for sine eigne erfaringar, opplevingar og kjensler - under trussel om evig dom?

Og kva når det insisterast på at Bibelen - og dette inkluderer alle tekstar om folkemord, brutalitet, underordning, pre-moderne røyndomsforståing, antikk historie, ulike formaningar i diverse historiske kontekstar etc. - er fullstendig ufeilbar, også like inn i mitt liv? Jamvel uavhengig av den personen eg er, den historia eg har, dei føresetnadene eg har? Alt dette er problematisk og potensielt skadeleg, og dette særleg i den grad desse tinga fasthaldast sterkt og utan fleksibilitet og opning for kritisk dialog. (Ei særleg god bok som tek opp desse tinga, frå eit psykologisk perspektiv, er Marlene Winells Leaving the Fold).

Men til slutt: Eg er glad for at Utsyn og NLM tek diskusjonen, og vi får håpe han held fram. Det er ikkje så farleg om vi har feil standpunkt (dette inkluderer også meg, til einkvar tid), så lenge det pågår ein god dialog. Samstundes kan eg seie at innlegget ovanfor framfører visse kritiske argument. Det må også skje ei rekonstruerande byggjing av teologi og livssyn, og dette er også noko det er verdt å ha dialog om, for ein annan gong.