Det er ein sommardag i Oslo, rundt 1980. Ti år gamle Margreth Olin Mykløen sit i baksetet av ein bil, på veg gjennom byen. Ho har sett Slottet og Holmenkollen for første gong. Dei vaksne snakkar om at det har vore ein bra dag.
Margreth merkar at dei er på veg ut av byen. Men kva med det eg har gleda meg mest til, tenker tiåringen indignert.
– Vi må jo sjå Oslo kretsfengsel!
Dei vaksne ser på kvarandre, byrjar å le.
Margreth Olin ler sjølv når ho fortel om det, på ein kafé i hovudstaden, 40 år seinare.
– Eg var ikkje interessert i prinsesser eller skisport. Men eg var veldig oppteken av det faktum at det fanst menneske i det norske samfunnet som ein sperra inne. Og som sat innelåst i mange år. Berre det som idé.
Kven er dei folka, kva tok dei dit, vil dei bli betre menneske av å sitte der? Slike ting undra ho seg over som barn.
– Og det var ikkje fordi det var noko som vart diskutert rundt kjøkkenbordet heime. Det var berre noko eg hadde med meg.
Å vere annleis
Vi møter henne på Aker brygge. Ho snakkar i telefonen med ein nær ven, treng litt tid før ho kan legge på. Ho er kledd i svart, men skjerfet og hanskane nærast lyser av rosa.
25 år er gått sidan eksamensfilmen hennar Kjærleikens hus kom ut. Sidan har det gått slag i slag. Ho har laga film om sin onkel Reidar, som hadde Downs syndrom. Ho har følgt einslege mindreårige asylsøkjarar over fleire år. Ho har blitt kjent med Joralf Gjerstad gjennom filmen Mannen frå Snåsa.
Og no, i filmen Selvportrett som kom ut i januar i år, introduserer ho oss for Lene Marie Fossen. Fossen slutta gradvis å ete frå ho var ti år gammal. I filmen møter vi ei som lever for å ta bilete, av andre og seg sjølv. Ei kvinne i byrjinga av 30-åra i ein «utsulta barnekropp», som Fossen seier sjølv.
Filmen har fått kritikk for å romantisere anoreksi. Det meiner Olin er skivebom.
– Det at Lene torde å avkle den sjukdomen og eksponere den, sjå den i kvitauget... For meg var det djupt rørande, seier Olin.
– For eg veit noko om livssmerte. Og eg veit noko om korleis det er å skamme seg for korleis ein ser ut. Og då tenker eg ikkje på meg sjølv, men på andre menneske eg har portrettert.
I 1997 laga Olin filmen Onkel Reidar. Ho trur han – moras yngste bror – har hatt mykje å seie for kvifor ho har valt å lage film om svært tunge tema.
– Onkel Reidars liv var så veldig bestemt av korleis andre såg han. I veldig ung alder fekk eg lære mykje om kva fordommar er og kva skam er.
Når andre vaksne såg på Reidar med utilslørt forakt eller tykte synd på han, tenkte ho: Om de hadde skjønt det eg skjønar, så hadde de ikkje sett på han på den måten.
– Eg følte på eit ansvar for å formidle noko som eg hadde forstått. Og det hadde eg ikkje skjønt om han ikkje var onkelen min, seier ho.
– Det ligg liksom gjennom heile mi historie, dette å føle seg annleis. Det å ikkje kjenne seg akseptert. At ein blir sett som ein diagnose, som ein sjukdom og ikkje som det mennesket ein eigentleg er.
Lene Marie Fossen rakk så vidt å sjå filmen om seg sjølv før ho døydde i fjor haust. Etter lang tid med ekstrem undervekt, greidde ikkje kroppen meir.
Lyset
I minneordet til Fossen, skreiv Olin: «Du sovnet rolig inn med din nærmeste familie rundt deg. Trygg, med tillit til at vi faller tilbake i det lyset vi kommer fra, vi faller ikke inn i mørket.»
– Kva legg du i det?
Ho brukar litt tid på å finne orda.
– For å seie det slik: Eg har ikkje noko minne frå 15. april 1970, for eg er fødd dagen etter. Men kvar eg no enn var, så var det ein god stad å vere. Og det er lyset. Slik trur eg det er etter at vi døyr også. Ingen kjem til helvete og skjærselden. Det er ikkje mørket som held ting oppe, det er lyset, seier ho.
Ho ser ut vindauget, på solstrålane som dannar striper på plassen utanfor.
– Fryktar du døden sjølv?
Blikket vender tilbake.
– På ingen måte. Kvifor skulle eg det?
Det er som om dialekten frå Stranda, som det er få spor igjen av, dukkar opp når svara kjem kontant.
Olin trur alle barn blir fødde med ein flamme i brystet. Nokon vil kalle det Gud, trur ho.
– Gjer du det?
– Det er livskrafta, det gode. Kall det gjerne Gud. Det er fint, det.
– Men vil du gjere det?
– Det spørs kven eg snakkar med. Nokre vil kalle det Allah, andre vil seie det ikkje har noko med Gud å gjere. Det er det same kva vi kallar den. Men eg kjenner den krafta, eg ser den i borna mine.
Eg ber ikkje til Gud ofte, men då Roy låg i koma, gjorde eg det
— Margreth Olin
Observatør
Ho har alltid vore kritisk til religion. Då familiemedlemmar heime på Stranda skulle gravleggast, song slekta alltid dei same linjene: Kven slepp inn og kven skal ute stå?
– Det å trekke opp slike skilje, der nokon er gode nok og andre ikkje er det... Det er premissar som eg ikkje aksepterer.
Vi må behandle borna våre slik at dei får med seg eit moralsk kompass vidare i livet, meiner Olin. Ho trur ikkje vi treng ei ytre kyrkjemakt som kan preike det.
– For meg handlar det om heilt andre storleikar. Det handlar om blikket du møter barnet ditt med frå det er null til tre år, at du plukkar det opp når det strekker armane mot deg. Gud har for meg vore eit omgrep som først og fremst skaper skilje mellom menneske.
Olin vaks opp på Stranda, ei bygd på Sunnmøre med litt over 4.000 innbyggjarar. Frå stova heime var det panoramautsikt ut mot Storfjorden. Det var som om tussar og troll kom til syne når lyset vandra over fjellsidene.
Ho var ein observatør. Det er ho enno.
– Det er ein uro som har drive meg. Som om det er noko eg må forstå, noko eg må finne ut av. Eg har følt: Bring it on. Eg kan ta inn alt det skal vere, eg kan romme, eg kan tole.
Når Olin arbeider, er filmen alltid det sekundære. Livet og menneskemøta er det viktigaste.
– Eg tek inn deira livserfaring og så eltar eg den i mitt eige sinn, forklarar ho og lagar ein sirkel med hendene sine.
Dei fleste som har sett filmane, kjenner stemma hennar. Det er som om den alltid er i ferd med å breste, samtidig som ho tilsynelatande står trygt i det som kan vere vanskeleg å setje ord på.
Ho held fram:
– Og så prøver eg å få det til å røre ved noko i mi samtid, skape ei historie.
Angst
Under innspelinga av filmen De andre var ho tett på 20 ungdomar over lengre tid. Einslege mindreårige asylsøkjarar som hadde mista håp om eit betre liv. Det var sjølvmordsforsøk, panikkangstanfall, rus, sjølvskading.
Då filmen var ferdig, måtte Olin gjere noko anna. Så ho drog til Snåsa.
– Det var delvis fordi eg tykte nokon burde dokumentere det Joralf Gjerstad gjer, men det var også reint personleg. Eg ynskte å snakke med han om korleis han greidde å bere alle dei historiene han har tatt del i.
Så skjedde det noko som snudde opp ned på livet hennar. Sambuaren Roy fekk hjerneslag. Plutselig låg han i koma, mest sannsynleg kom han til å døy, sa legane. Olin slutta å sove. Ho var på sjukehuset heile dagen, og då ho kom heim la ho seg på Roys side av senga.
– Eg ber ikkje til Gud ofte, for eg tenker det er mange andre enn meg som treng det. Men då han låg i koma, gjorde eg det. Då ba eg om at han måtte overleve og at han ikkje måtte få sterke smerter.
– Følte du at du fekk svar?
– Ja, det gjorde eg. Men eg veit ikkje kvar dei kom frå.
Etter nokre dagar, vart det sagt at Roy kanskje ville overleve, men at livet ville bli heilt annleis enn før. Etter ei stund vart også ein annan av Olins næraste alvorlig sjuk. Då mista ho tilliten til livet.
– Eg fekk angst, rett og slett. Det var ei kjensle av fullstendig utryggleik.
Ho unngjekk å møte folk. Sa nei til middagsinvitasjonar. Ville sitje heilt stille i båten for å ikkje lage bølgjer.
– Flammen i brystet kom på sparebluss. Den flammen er lidenskapen, og eg var veldig redd for at den skulle bli borte.
Bønesvar
– Det å be til Gud, kjendest det som ei trøyst?
– Nei, eg har ikkje det forholdet til det, svarar ho raskt.
Ein kinogåar fortalde henne at ho opplevde Selvportrett som ei bøn.
– Det tykkjer eg er ein god observasjon. For meg er den det. For ei bøn er noko som kan setje meg ut av tida og rommet og setje meg i kontakt med noko større. Det opplevast som ei opning inn.
Naturen heime, er ei bøn. Å gå i fotspora til faren opp frå Oldedalen og ned til Jølster, er ei bøn.
– Det er som om vi seier: Sjå oss no, dette er livet. Dette er det finaste eg får. Ta vare på dette augeblikket. Naturen på Sunnmøre er jo eit bevis på at Gud finst, seier ho lattermildt.
Men ofte tør ho ikkje å be, fordi svara ho får er for vanskelege å bere. Som då ho skilde seg frå faren til den yngste dottera.
– Eg var veldig redd for å vere åleine, så då kunne eg be om at eg måtte tole einsemd. For det har eg hatt problem med heile livet, fortel ho.
– Og då er det ikkje slik at du plutselig toler einsemd når du står opp neste dag. Men det skjer noko i livet som gjer at du må tole einsemd. Det som har skjedd med Roy, gjer at eg veit at eg kan stå åleine.
– Kjennest det som eit bønesvar?
Ho ventar litt før ho svarar.
– Ja, eg har kjent det slik nokre gongar. At det eg ber om, som jo er å vekse som menneske, kjem til gjennom harde vendingar i livet. Som kan gjere meg redd.
Ho ba for Roy den eine gongen. Ho stola på kirurgane på Ullevål og på pleiarane på Sunnaas, der han trena seg opp att. Ho stola på at ho sjølv kunne legge til rette for han heime. Så let ho det vere med det.
Kjærleik og fridom
Sidan nyttår har ho reist landet rundt for å vise fram Selvportrett. Når ho er ferdig med det, skal ho ikkje lage slike dokumentarar på lenge.
– Eg kjenner at det byrjar å bli litt tungt. Eg treng å puste i noko som er lettare, så eg kjem til å vere meir selektiv med kva eg skal ta inn framover.
Då ho vart presentert for prosjektet om Lene Marie Fossen, burde refleksen hennar ha vore å seie nei, fortel ho. Men ho klarte ikkje å la vere å seie ja.
Det er ein uro som har drive meg. Som om det er noko eg må forstå
— Margreth Olin
Det har med det åndelege å gjere, ifølgje Olin.
– På kva måte?
– Det er noko i menneskelivet som er heva over tid og stad og rom. Når ein skaper noko, rører ein ved det åndelege. Lenes bilete gjorde livet større for meg.
Ho kjenner seg absolutt som ein åndeleg person.
– Men kva legg du i det å vere åndeleg?
Ho byrjar å svare. Men nok ein gong stoppar ho opp etter ei stund og spør: Kva var spørsmålet igjen?
Så seier ho:
– Då eg var redd for at Roy skulle døy, fekk eg vondt i hjartet. Eg måtte på legevakta, dei trudde eg hadde hjarteinfarkt. Men eg hadde ikkje det, eg hadde hjartesorg, fortel ho.
– Det er ikkje slik at alt er kopla til vår fornuft og vår hjerne.
I dag vekslar Olin og sambuaren på å vere kvarandre sin bauta. Det handlar om å fylle ein ny kvardag med meining, seier ho.
– Trur du på Gud?
Ho siterer Bibelen. Tru, håp og kjærleik, men størst av alt er kjærleiken. Det trur ho på.
– Viss Gud er noko for meg, er det kjærleik. Når du erfarer kjærleik, gløder livskrafta. Og det er ikkje noko eg har valt å tru på, det er noko eg har erfart. Det er noko som finst i livet mitt kvar dag.
Ho tenker seg om, formar hendene i ein spiss mellom koppen med grøn te og telefonen hennar som stadig gir lyd frå seg. Ho strittar litt imot når det er snakk om Gud. Det er som om ho ikkje vil akseptere rammene rundt.
– Lat oss seie at Gud er kjærleik og fridom. Og fridom er ikkje noko du får av andre, den må du ta sjølv. Det har også livet lært meg, seier ho.
– Om du sit i Oslo kretsfengsel, eller om du er filmskapar i Noreg og møter ei offentlegheit som har meiningar om kva du kan og ikkje kan gjere... Fridomen til å skape deg det rommet som du treng i deg sjølv for å vere det mennesket du skal vere, den fridomen må du gi deg sjølv.
– Korleis gjer du det?
– Eg jobbar med det heile tida. Eg kjem til å bale med det til eg døyr. Å gi kjærleik, er ikkje så vanskeleg for meg. Men å ta fridom, er enormt vanskeleg. Å finne balansen mellom meg sjølv og den ansvarskjensla eg får i møte med andre menneske...
Ho let det henge litt i lufta.
– Fridomen er jo det største gode vi har. Forutan livet sjølv.
LES FLERE SAKER OM TRO FRA VÅRT LAND:
· Alexandra Gjerpen ville ikkje vere redd for det som er vondt. Så døydde faren
