Høljeregnet trommar høglydt mot det kvitkarma hyttevindauget denne grå midtsommardagen i 2011. Dei insisterande dråpane akkompagnerer sportskommenteringa frå TV-en, og står til synet av trikotar i gult, grønt og rosa som tråkkar rekordraskt oppover alpefjella.
Dåverande domprost i Oslo, Olav Dag Hauge, har søkt nokre dagars fred i heilandskapet utanfor Notodden – ein pustepause frå prostegjerninga og sommarjobben som vikar for Oslo-biskopen.
– Vêret er forferdeleg. Så det eg kan bruke dagen til, er å sitte inne og sjå på Tour de France, fortel Hauge.
Men brått blir bilda av dei trøyekledde syklistane i full fart, avbrotne.
«Det har skjedd ein eksplosjon i Oslo sentrum. Vi set over til nyheitene», fortel kommentatorstemma, og skjermen skiftar uttrykk.
– Dette er svært, tenker Hauge, då han ser røykskyene og kaoset på skjermen.
Han treng ikkje tenke eingong. På instinkt pakkar han målretta ned i ryggsekkane han, kona og sonen nettopp pakka opp, og dei set seg i bilen i retning eksplosjonen.
Éin tanke i hovudet
Alle andre fredags ettermiddagar står firefeltsmotorvegen frå Bærum til Oslo i stampe.
22. juli 2011 er Europaveg 18 heilt tom.
Hauge og familien køyrer omtrent den einaste bilen i sikte. Før dei kjem til Sandvika.
– Plutseleg kjem eit hav av sjukebilar, politibilar og brannbilar i full fart sørover. Då forstår vi at det vi har høyrt om på Utøya, er meir alvorleg enn vi har trudd.
«Domkyrkja» er tanken fremst i hovudet på domprosten, som skjønar at ei tragedie er i ferd med å lamme heile nasjonen – og Oslo sentrum.
Straks innanfor leilegheita på Frogner, tar han av seg hyttekleda og skiftar til mørk dress og rundsnipp, og tar fatt på vegen mot det bombeskada og sperra Oslo sentrum.
Inntrengarar i kyrkja?
Nokon, uvisst kven, skal ha gått inn i domkyrkja utan å komme ut igjen.
Det får Hauge fortalt av kollegaene han møter innesperra på kyrkjekontoret som har utsikt til praktbygget. Prestane Elisabeth Thorsen og Jan Oskar Utnem har heldt fort i Storgata nokre timar allereie, og dei har observert eit par personar gå inn døra like ovanfor. Dei har ringt politiet.
Patruljen møter mannsterke opp, fullt armert, nokre timar seinare. Dei søker i krypt og krokar, i sakristi og på toalett, men finn ingen der inne. Det er berre eitt område som står att: Tårnet.
Politiet ber domprost Hauge leie dei oppover desse snirklete trappene og dei mange romma.
– Då føler eg meg jo litt liten. Eg har mørk dress og rundsnipp som forsvaret mitt. Desse har skytevest og gevær som forsvaret sitt, seier Hauge og ler.
Hauge kjem til første dør, og fortel politipatruljen kva som ligg bakom. Så trer han tilbake, og stiller seg sist i troppen.
– Så er det den amerikanske måten. Då er det opp med døra, brutalt.
Dør for dør kjem dei høgare og høgare opp i tårnet – og nærmare og nærmare ein mogleg trugsel. Presten og patruljen står framfor den aller siste opninga.
– Då ropar eg stopp, stopp, stopp!
Aldri før har eg sett byen så øyde
— Olav Dag Hauge
Frå sommarshow til historiske bilder
Domprosten kjem plutseleg på kva som står rett bak døra.
– Der inne er eit brannmuseum og der finst ei dokke i naturleg storleik, seier han og ler.
– Det kunne jo blitt ei scene. Men det var jo ingen der.
No går det opp for Hauge kva som har skjedd. På veg til domkyrkja har han sett noko merkeleg på spiret. Kameraet til TV 2. Sommarprogrammet har lånt kyrkjetårnet som kamerastativ, slik at dei kan filme sendinga frå TV 2-taket i fugleperspektiv.
– Så det er nokre karar frå TV 2 som har låst seg inn og flytta på kamera, slik at dei vender seg mot regjeringskvartalet.
Så startar arbeidet
Å få opne kyrkja, så fort som mogleg, blir alt Olav Dag Hauge og prestekollegane Elisabeth Thorsen og Jan Oskar Utnem jobbar for desse timane etter tragedien som jamna nabokvartalet med jorda.
– Det blei svaret på spørsmålet vi spurde oss: Kva kan vi gjere i denne situasjonen, for folk som er engstelege?
I håp og intens iver kontaktar dei folk dei trur kan leie kyrkja nærmare ei opning: Den norske kyrkjas makthavarar, krisestaben i Oslo, politikontaktane dei kjenner, vaktleiinga i sentrum.
– Vi får nei. Så spør vi politiet: Kva med Markuskyrkja, som ligg litt lenger utfor? Svaret er framleis nei, absolutt nei. Ingen kyrkjer skal opnast før dei har kontroll.
Hauge sovnar når han legg seg heime i 02:00-tida. To timar seinare dirrar og lyser mobilen. TV 2 spør kva kyrkja gjer no.
Domprosten står opp, og ringer krisestaben på ny.
– No er vi nøydde til å få opne domkyrkja, insisterer han til politipresten.
Den insisterande bønna blir endeleg høyrt av krisestaben i politiet. I løpet av morgonen som no gryr, kan Oslo domkyrkje slå opp dørene.
– Det bles skikkeleg når eg går gjennom byen. Det er ikkje eitt menneske der. Heilt tomt. Aldri har eg sett byen så øyde klokka halv åtte om morgonen, fortel domprosten.
09:00 er klokka når inngangen til kyrkja endeleg står open.
– Men det er jo ikkje vits. Det er jo ikkje eit menneske i sentrum, seier Hauge og ler lett.
[ Etter at Fredrik kom frå Utøya i live, fekk han eit kall ]
Redning i eigen person
Politiet har dessutan gitt domkyrkja eitt vilkår for å kunne opne: Dei må også lage ein plass å kunne tenne lys, utanfor kyrkja. Området må ligge nært nok Regjeringskvartalet til at det er naturleg å minnast dødshendinga, men fjernt nok til at det ikkje hindrar politiets arbeid der oppe.
– Så skjer det noko rart, fortel domprosten.
Vindkasta 23. juli er så fulle av kraft at det er berre å gløyme å tenne levande lys utandørs.
– Men plutseleg står det ein mann bak meg. Han har eit gravlys i handa. Og så spør han: Treng de dette?
Stemma sprekk forsiktig.
– Det var redninga. Kor kom han frå? Og korleis visste han at vi trengde det?
– Vi tenner på gravlyset. Og så står det der på brusteinen i lag med den første buketten. Det er ganske sterkt, fortel presten.
Byen vaknar til. Eitt lys blir til to.
Trikkane må etterkvart stoppe, blome- og lyshavet har breidd seg ut i vegen og trikkesporet.
For første gong i livet mitt høyrer eg nokon be om vi ikkje kan ta ei gudsteneste til
— Olav Dag Hauge
Stille i kaoset
Det går nesten to dagar. 77 personar er bekrefta drepne. Landet er i vakuum.
Oslo domkyrkje rommar hulk, bønner, sinne, kjærleik og håp.
– Men det mest markante, er stilla i rommet, fortel Hauge.
[ Emil André Erstad: Bileta vi aldri får sjå ]
Kyrkjeåret går sin gang, det blir sundag, og litt før klokka 11 ringer klokkene inn til høgmesse. I kaoset gjer dei tilsette i kyrkja kloke val og gale val, seier domprosten.
Eit klokt val er å bruke «Til ungdommen» som salme, som seinare skal lydlegge tragediens etterspel. Eit dårleg er å samle inn kollekt. Det passa seg ikkje i ei gudsteneste sendt i alle TV- og radiokanalar, meiner Hauge, men fortel at dei trass alt gav pengane til Utøya. Klokka 19 same kveld gjer dei ikkje same feil.
– Den gudstenesta blir heilt spesiell.
Hauge trer innanfor domkyrkja for andre gong denne sundagen når klokka er halv sju.
– Då er det eit kaos utan like der inne. Kyrkja er heilt full. Folk står i midtgangen og inntil veggene, og gudstenesta skal starte om ein halvtime.
– Så eg går til mikrofonen og seier: «No skal vi snart ha gudsteneste, så dei av dykk som ikkje skal vere med, kan de vere greie å gå ut?». Men ingenting skjer.
– Ingen går?
– Nei, ingen går. Ti minutt før gudstenesta går eg opp igjen. Det er like fullt, men akkurat det same skjer. Ingen reagerer. Kva i all verda skal eg gjere?
Domprosten går til sakristiet, skiftar, og tenker at «no får det berre stå til».
– Så byrjar kyrkjeklokkene å ringe. Vanlegvis har vi prosesjon opp midtgangen – men det har vi gitt opp. Så vi går ut av sakristiet idet klokkene sluttar.
Synet som møter dei, er ro.
Menneskekaoset har ordna seg i benkerader og i sirlege køar langs sidene. Det er heilt knyst i det veldige, folkestappa rommet.
– Midt i gudstenesta så er det nokon som, ja, faktisk bryt saman. Eg må stoppe preika litt, hulkinga blir så høg.
Umetteleg behov
Etter gudstenesta går presten ned midtgangen for å helse på dei som står utanfor kyrkja. Det er eit folkehav som møter Hauge idet han slår opp dørene.
– Og for første gong i livet mitt høyrer eg nokon be om vi ikkje kan ta ei gudsteneste til? Dei ville så gjerne vere med.
– Kva trur du det gjer med trua til folk å komme i kyrkja eller på gudsteneste i ein slik tragedie? Vi veit jo at folk både har mista og funne trua rundt 22. juli.
– No skal ikkje eg bedømme kven som trur og ikkje. Men eg ser mange der som eg trur ikkje har nokon relasjon til kristendommen. Å sjå uttrykket deira når dei syng «Til ungdommen» som ein salme, i kyrkja ... Akkurat den dagen var det som om den songen var ein del av Guds bodskap til kvar enkelt, og at kvar tok den til seg.
– Valet av den viser at Gud kan gå inn i noko som ikkje er laga til Han, men bruke det.
