I 1996 kom det konservative og islamistiske Velferdspartiet i regjering i Tyrkia. Øvst sat ein islamsk predikant ved namn Necmettin Erbakan. Han var då siste utslag i ein nesten hundre år lang drakamp mellom religiøse og sekulære, moderne og tradisjonelle, mellom aust og vest – som hadde føregått heile den tyrkiske republikkens eksistens – heilt tilbake til 1923. Året etter, då den norske presten Kjell Magne Bondevik vart norsk statsminister, hadde det tyrkiske militæret fått nok av dei religiøse forboda mot alkohol og klesrestriksjonar. Generalane tvang Erbakans regjering i senk gjennom «eit mjukt kupp».
---
Sakprosa
Stian Bromark
Tyrkia. Landet mellom to verdener
311 sidar, Res Publica 2024
---
Ekteskapet, barnet og legen
Velferdspartiet vart forbode. Erbakans tid var forbi, medan den unge disippelen og Istanbul-ordføraren Recep Tayyip Erdoğan stod klar til å overta. General Çevik Bir var hovudarkitekt bak kuppet, og formulerte seg slik: «I Tyrkia har vi et ekteskap mellom islam og demokrati. Barnet i dette ekteskapet er sekularismen. Dette barnet blir fra tid til annen sykt. Det tyrkiske militæret er legen som redder barnet. Vi gir det medisin avhengig av hvor sykt det er, og sørger for at barnet kommer seg til hektene igjen.»
Stian Bromarks ferske bok Tyrkia. Landet mellom to verdener er ein slags biografi om ekteskapet, barnet og legen.
Ved første augekast ser vi forfattarens skarpe penn, hans inngåande kjennskap til landet, historia og menneska og evnen til å skildre kvardagslege situasjonar sånn at du nesten kan lukte saltvatnet frå Bosporos eller börek-bodene på Istiklal-gata i Istanbul. Bromark skriv drivande godt, slik han har vist i tidlegare utgjevingar. Språket er ofte lekent, utan at det går utover presentasjonen av eit til tider komplisert og fargerikt stoff. På mange måtar held Bromark fram frå der han slapp då han i 2016 gav ut den kritikarroste boka Hjemreiser. Arven etter folkeutvekslingen i Hellas og Tyrkia (1923).
Blod, overgrep, terror og urett
Denne gongen er hovudtemaet alt det som skjedde etterpå, i det moderne Tyrkias historie frå 1923 til i dag. Som Bromark skriv er det få folk som vender seg til fortida når dei skal forklare eit fenomen i samtida, som tyrkarane: «Nesten uansett hva du spør om – om det er klokka, veien til nærmeste bussholdeplass eller meninga med Erdo˘gan – så starter de svaret langt tilbake i tid, gjerne flere hundre år tilbake.»
Boka viser oss korleis tyrkarane aldri har kjend eit skikkeleg demokrati på kroppen.
Det er ikkje mykje optimisme å finne i Tyrkias historie, som renner over av blod, overgrep, terror og urett. Det er som om nasjonen i dette området aldri klarar å bli samd med seg sjølv, og står i konstant indre konflikt og sjølvmotseiing.
Bromark tar oss med på ei tidsreise som startar heilt tilbake til då tyrkiske stammar kom på hesteryggen over steppene, og korleis dei sakte erobra landområdet Anatolia og det som den gongen heitte Konstantinopel. Så spolar vi raskt framover til Det osmanske rikets vekst og fall, før vi får eit djupdykk i dramaet som stod då Mustafa Kemal Atatürk etablerte den moderne tyrkiske staten i ruinene etter det store imperiet.
Atatürk som autoritær nasjonalist
Det er nok her Bromark er på sitt aller beste, der han tar oss med inn i dei avgjerande scenene heilt i Tyrkias startgrop. Han lar oss bli kjend med heltefiguren Atäturk, den store landsfaderen, på måtar som overraskar, nyanserer og sjokkerer. Bromarks treffande skildringar aukar forståinga for kvifor Recep Tayyip Erdoğans hemngjerrige prosjekt overfor Atatürks sekularisme har så god gjenklang blant mange konservative og muslimske tyrkarar. Atatürk var ingen helgen, men vel så mykje ein autoritær nasjonalist som danna grunnlaget for mange tiår med grov undertrykking av religiøse tyrkarar. Den tyrkiske hæren såg seg heile vegen som vaktarane for denne aggressive sekularismen. Dei gjekk ofte unødvendig hardt til verks.
Tyrkisk politikk og historie er så rik, mangfaldig og fascinerande at det ikkje er lett å vite kor ein skal starte. Stian Bromark er heldigvis ein stødig guide.
I dag er det ikkje mogleg å hevde anna enn at Atatürks strategi slo feil. Hans sjokkterapi for å kue islamske tyrkarar var for hard. Han vart aldri den samlivsterapeuten for ekteskapet mellom demokrati og islam, som trongs. «Det svarte Tyrkia» som det blir kalla i det tyrkiske samfunnet – den delen som er rural, tradisjonsbunden og religiøs – står sterkare politisk og maktmessig enn nokon gong i Tyrkias historie. Det er takka vere Erdoğans år ved makta. Slik går Tyrkia med ryggen inn i framtida, og tar stadige steg bort frå demokratiet slik vi kjenner det. Boka viser oss korleis tyrkarane aldri har kjend eit skikkeleg demokrati på kroppen.
Bromark som stødig guide
Legen som general Çevik Bir meinte ville redde det sjuke barnet, har ikkje vore i nærleiken av pasienten på mange år. Både før og etter det påståtte kuppforsøket i 2016 har sultan Erdoğan stått i vegen. Hans prosjekt har på mange vis vore å ta livet av Atatürks sekularisme, og har på kløktig vis klart det. Det er lite som tyder på at det har skapt eit friare, betre eller meir tolerant Tyrkia. Barnet er framleis sjukt.
Den tidlegare statsministeren Süleyman Demirel er kjend for mange berømte sitat, der eitt av dei går slik: «I går er i går, og i dag er i dag». Bromark skriv at det er vanskeleg å forstå tyrkisk politikk utan å kjenne tydinga av dette sitatet. Det siktar til tyrkarane sin omskiftelege pragmatisme, og handlar om å velje allierte og posisjonar etter kva som passar der og då. Ei sanning er berre gyldig til det kjem ei ny. Så om nokon seier noko som er i strid med kva dei sa i går, er det siste postulat som gjeld. Det er grunnen til at tyrkiske politikarar – som Erdoğan – ikkje treng å forklare seg om dei ombestemmer seg. Dei treng berre å sei: I går er i går, og i dag er i dag.
Tyrkisk politikk og historie er så rik, mangfaldig og fascinerande at det ikkje er lett å vite kor ein skal starte. Stian Bromark er heldigvis ein stødig guide.
