Det er fort gjort å la seg blende av forfattarnamnet Cormac McCarthy. For eit par tiår sidan blei han utnemnd som ein av dei amerikanske «fire store» av litteraturvitaren Harold Bloom – dei tre andre var Don DeLillo, Thomas Pynchon og Philip Roth. Ikkje lenge etter gav McCarthy ut romanane No Country for Old Men (2005) og The Road (2006) – på norsk: Ikke et land for gamle menn og Veien – og sikra stillinga på det litterære parnasset. Når bøkene i tillegg blei filmatiserte, fekk han eit endå større omland av lesarar. Filmen No Country for Old Men fekk fire Oscar-statuettar, blant anna for beste film og beste regi (Joel og Ethan Coen).
Sidan Veien har McCarthy blant anna gitt ut eit vitskapleg essay, skrive for eit amerikansk institutt han samarbeider med (Santa Fe Institute), eit skodespel og eit filmmanus. Kravet til litterær produksjon bør ikkje stillast høgare enn det, men like fullt har mange lurt på når McCarthy skulle komme ut med ein ny roman.
Svaret blei altså 2022, seksten år sidan førre roman. Til gjengjeld gir 89-åringen ut to romanar så å seie samtidig: Den første, Passasjeren, kom ut i slutten av oktober. Stella Maris kom ut denne veka (6. desember). Dei kan med fordel lesast i samanheng, eller kanskje heller – ingen av dei treng å lesast.
Eg kastar nemleg inn ein brannfakkel i den svært positive mottakinga av romanane som eg har registrert elles: McCarthys nye romanar er lite givande litteratur.
Godt agn for bokelskarar
For å ta det positive først, er McCarthy som alltid ein original språkbrukar. Normalprosa får du velsigna lite av her. Dei overraskande uttrykka og dei kreative og mørkhumorististiske setningane florerer, og det i seg sjølv er godt agn for mange bokelskarar. No har eg ikkje lese dei engelske utgåvene for å samanlikne, men inntrykket av Knut Ofstads norske omsetting er god.
Blant anna kjem det språklege overskotet til syne i dei kursiverte passasjane i Passasjeren. Her samtalar den såkalla Tassen – ein mystisk skapnad i grenselandet mellom hallusinasjon, samfunnsrefs og spøk, og med luffar i staden for armar – med den eine av McCarthys to hovudpersonar, den vakre, intelligente og ulukkelege Alice/Alicia. Tassen blir også kalla for Talidomid-tassen, ein referanse til legemiddelet som skandaløst nok førte til ei rekke misdanningar blant nyfødde barn på slutten av 1950- og byrjinga av 1960-talet. Når Tassen fører ordet, går språket så å seie på full speed, i elleville og ofte obskøne replikkvekslingar.
I starten er dette forfriskande, men utover i Passasjeren mister grepet effekt, og språket skil seg heller ikkje så mykje frå resten av romanteksten, som også er prega av mørk og obskøn humor, i skildringane av Alicias bror, bergingsdykkaren Bobby Western, og miljøet hans. Eg utstyrer aldri romanar med «explicit lyrics»-klistremerke, men lesarar som ikkje er spesielt glade i bannskap, vil nok merke seg at språket er temmeleg hardkokt.
---
Romanar
Cormac McCarthy
Passasjeren og Stella Maris
Omsette av Knut Ofstad
406 og 218 sider, Gyldendal 2022
---
Lite menneskeleg innsikt
Det er likevel ikkje bannskapen som skuffar ved McCarthys romanar, om nokon skulle bli freista til å dra eit billig poeng om det. Heller ikkje at den sentrale drivkrafta i romanane er det incestuøse forholdet mellom bror og søster – sjølv om dette rett nok verkar som eit i overkant melodramatisk grep for McCarthys eige beste. Det er romanuniverset han skaper, som gir for lite – det verkar stort og ope, er fullt av påhitt, vitskapsbrokkar og filosofi, men tilbyr eit minimum av menneskeleg innsikt. Personane er ikkje psykologisk truverdige. Den eksistensielle refleksjonen blir formidla som gjennom eit filter. Det blir ikkje sant nok, for ikkje å seie relevant nok, og når ikkje heilt fram. Iallfall ikkje heilt fram til meg. Og eg skulle vere i målgruppa, for i romanane er det ansatsar både på det vitskaplege og det religiøse området. Som Alicia sjølv seier det ein stad: «Matematikk er i bunn og grunn et trosbasert initiativ. Og tro er usikre saker.» Det gjeld også dialogane om Gud.
[ «Marilynne Robinson skriv innsiktsfullt om familie og kristen tru» ]
Kakofoni av matematiske referansar
Særleg i Stella Maris, men også i Passasjeren, blir det tydeleg at McCarthy dei seinare åra har vore vel så interessert i å vere vitskapsmann som skjønnlitterær forfattar. Også dette burde eg la meg fascinere av. Eg har lenge hatt sansen for integrasjonen av matematiske strukturar i litterær tekst, som til dømes Inger Christensens diktsamling Alfabet, som baserer seg lausleg på Fibonacci-talrekka, der kvart tal i rekka er summen av dei to føregåande.
Motstand i teksten kan vere eit kvalitetsstempel, heilt til det bikkar over
— Alf Kjetil Walgermo
I Stella Maris er det ikkje den tekstlege strukturen som er inspirert av matematikken – strukturen er ein reindyrka dialog mellom pasienten Alicia og ein mannleg psykiater, som i eit kammerspel. Derimot nærmar teksten seg ein kakofoni av ulike matematiske oppdagingar og referansar. Endåtil norske Sophus Lie er nemnt i forbifarten – det er for så vidt berre rett og rimeleg, for Lie var ein stor matematikar. Men lesarar som ikkje er godt opplesne på matematikk-historie, vil truleg oppleve at dei må fylle store lakuner med desperat googling. Motstand i teksten kan vere eit kvalitetsstempel, heilt til det bikkar over. McCarthy balanserer på ei slakk og gyngande line her.
[ Vårt Land kårer: Årets beste bøker ]
Står fram som avansert tomprat
På den positive sida er det på sin plass både med meir motstand og meir realfagskunnskap i skjønnlitteraturen. Berre på grunn av dette fyller Passasjeren og Stella Maris eit tomrom. Samtidig hjelper det meg lite at McCarthy briljerer med kunnskapen sin om matematikk og fysikk, når han ikkje i større grad integrerer dei matematiske teorema i romanhandlinga. Sjølvsagt fortel det oss ein god del om hovudpersonane, særleg om Alicia Western, men store delar av romanane hans står fram som avansert tomprat, rett og slett.
Matematikken og fysikken er ikkje blitt til innsiktsskapande skjønnlitteratur.
— Alf Kjetil Walgermo
Eg hadde denne murrande kjensla allereie under lesinga av Passasjeren, og fekk ho forsterka av Stella Maris. Eg har ikkje lese meg opp på korleis McCarthy har jobba med romanane, bortsett frå at prosjektet skal ha blitt påbegynt allereie for førti år sidan, men eg luktar ei klassisk research-blemme kombinert med tanken om at «no er det på tide å sette strek».
[ «Svimlende minnearbeid fra Maria Stepanova» ]
Sagt på ein annan måte: Matematikken og fysikken er ikkje blitt til innsiktsskapande skjønnlitteratur. Og når vi skreller vekk matematikken og fysikken, som inkluderer Oppenheimer og teamet bak bygginga av den første atombomba, står vi att med ei spinkel historie, springande dialog og oppjazza språkføring.
Eg skal samtidig vere så audmjuk å seie at det finst ein viss sjanse for at McCarthys nye romanar vil «vekse på meg» over tid, som det heiter i USA. Enn så lenge har eg kjensla av skuffelse. Dobbel skuffelse.
