Nyskapande diktdebut frå Carl Frode Tiller

Med utgjevinga av Det framande landet har den erfarne romanforfattaren Carl Frode Tiller levert sin dikt-debut. Omslaget gjengir eit utsnitt av Hieronymus Boschs’ Lystenes hage, eit storslått måleri med eit utal av detaljar som det er vanskeleg å tolke og forstå. Ved første gjennomlesing er det heller ikkje lett å få grep om og eit samla oversyn over alt det som skjer i Tillers dikt, som baksideteksten omtalar som «eit fandenivoldsk langdikt som tar pulsen på samtida.»

Det gir god meining å lese dei første setningane i diktet som ein slags kontrakt eller bruksanvisning retta til lesaren eller tilhøyraren:

«hysj

hør når eg snakkar til deg

kvar kveld sett eg meg inn i den rustne Amazonen utan ratt og hjul og fyllekøyrer ned til kjerkegarden

der pirkar eg bokstavar av gravstøttene og sett dei saman til dikt som berre dei døde forstår til sjølvopplevde forteljingar frå liv eg aldri har levd

til biografiar om kvinner og menn som ingen har høyrt om

til bindsterke verk om kulturar som enno ikkje har oppstått

og til artiklar om artar som enno ikkje er utvikla

eg er bohemen og sjåaren i bygda

auga mine er dronar sendt inn i det framande landet og alt eg ser vil eg dele med deg

så hysj, hør meg i tausheit

hysj»

Lesaren blir altså bedt om å gå inn i rolla til ein som høyrer på dei munnlege orda til ein sjåar som legg fram det som har skjedd før og det som vil skje i framtida. «Hør meg i tausheit» viser tilbake til spåkvinna eller volvas sin tale i det norrøne langdiktet Voluspå. Her er altså ei samtidig volve som passande nok sit i ein rusten Amazon.

---

Langdikt

Carl Frode Tiller

Det framande landet

68 sider, Aschehoug 2022

---

Som i andre meir kjente langdikt frå antikken, røper diktet heilt i starten kva verket handlar om. Gjenbrukstemaet blir slått an med bruken av ein rusten Amazon, (eit bilmerke som i seg sjølv peikar tilbake til amasonene, dei antikke krigarkvinnene). Ved å gjenbruke bokstavar frå gravstøtter set diktaren – i tillegg til det som har hendt for uminneleg lange tider sidan, og det som vil skje med menneske og dyr i framtida – også ord på «sjølvopplevde forteljingar frå liv eg aldri har levd». Det dreier seg altså både om fjern fortid, om framtid og dessutan om nær fortid og samtid. Lat oss starte med det siste:

Den «sjølvopplevde» samtida

I fleire av skildringane frå samtida eller nær fortid, viser diktaren fram eit landskap befolka med menneske og konfliktar som det er mogleg å kjenne igjen frå Tillers romanar: For nokre av oss lyd det nesten som heimstaddikting når han her skriv om «interrailsekk» på togstasjonen i Trondheim, «raud postsparebankbok» og eit husvære på Møllenberg.

[ Carl Frode Tiller: – Jeg har skrevet en kristen bok ]

I denne meir kvardagsrealistiske delen av diktet, får lesaren høyre om eit par som blir forelska, får barn og sidan går frå kvarandre. Barnefaren får berre besøke barna i høgtidene. Ei jul han er utkledd som julenisse skjer det noko uventa: dottera kjenner han igjen på stemma, ho riv av han maska «berre for å oppdage at ho står ansikt til ansikt med ei ape / som ho også riv ansiktet av/ berre for å bli ståande ansikt til ansikt med ein kinesisk kjempesalamander/ som ho også riv ansiktet av/ berre for å bli ståande ansikt til ansikt med ein kvastfinnefisk / som ho også riv ansiktet av /og slik fortsett ho / blar seg bakover i livets bok / på leiting etter far sin /på leiting etter Gud».

«Hør meg i tausheit» viser tilbake til spåkvinna eller volvas sin tale i det norrøne langdiktet Voluspå.

—  Rolv Nøtvik Jakobsen

Denne skildringa av ein (mislykka) jakt etter identitet og etter ei fast kjerne i mennesket, er noko lesarar kan kjenne igjen frå Tillers romanprosjekt Innsirkling. Også i Det framande landet finn vi fleire motiv Tiller har vore oppteken av heilt frå debuten i 2001: Trøblete relasjonar, dysfunksjonelle familiar, alderdom, einsemd og fortviling. Alle dei ulike meir eller mindre skjulte referansane til andre tekstar, dyreartar og historie, gjer at det er nyttig å ha eit oppslagsverk for handa ved lesinga. Dyra som kjem fram bak julenissemaska er til dømes i tur og orden eit svært utbreidd dyr, eit utryddingstrua amfibium og til sist ein for lengst utdøydd fisk.

At menneske har eit skjebnefellesskap med dyra blir også understreka tidleg: Akkurat «slik du steig ut av toget /.../ stig du ein morgon ut av hjorten /og overalt rundt deg ser du folk stige ut av fiskar, fuglar og dyr». Mangfalde av dyreartar, både før og etter, utanfor og i, mennesket, altså. Denne engasjerte talen om artsmangfald, minner lesaren om Terje, hovudpersonen i Begynnelser (2017) som går til grunne på grunn av sitt engasjement for raudlista arter. Dottera til han som fører ordet i langdiktet er også, på gjenkjennbart vis, kompromisslaust opptatt av miljø og klima.

[ Anmeldelse av Tillers ‘Flukt’: «Innlemmer det åndelige i den harde realismen» ]

Langdiktet viser også glimt frå hundreår med klassekamp og om den stadige kampen som stadig blir utkjempa mellom fellesskapets store «vi» og det sjølvtilstrekkelege «eg»:

«for det finst berre eg/det finst ikkje noko vi./ THERE IS NO SUCH THING AS SOCIETY»

Thatchers dystre ord blir gjentatt tre gonger, nesten som eit refreng, gjennom det heile. Sjåaren framstår sjølv som eit «eg», men av den porøse og mangfaldige sorten. Walt Whitmans skildra eit slikt eg i langdiktet «Song of Myself» med desse orda «I contain multitudes». Det er ei slåande formulering, sist gjenbrukt av Bob Dylan.

Voluspå i dag. Her

Den samtidige sjåaren legg ikkje skjul på at det norrøne langdiktet Voluspå er ein viktig inspirasjon i arbeidet med å skildre ei mangfaldig samtid. På same måte som Voluspå skildrar og spår langdiktet fortida frå dei første tider til det som eingong skal kome. Av og til, som når det gjeld ordet «ginnungagap» for kaos, er jo gjenbruken tydeleg. Sjåaren gjentek spørsmålet «veit du nok eller kva» nesten som eit refreng i Tillers dikt; Veit du nok til å handle no? Eller skal eg fortelje meir? Også dette spørsmålet er gjenbruk frå Voluspå, der det i gjendiktinga til Gro Steinsland og Preben Meulengracht Sørensen frå 1999 heiter: «Vet dere nok, eller hva?»

Sjåaren ser langt tilbake og framover, og set også ord på kva som er på spel i djupet på vår felles samtid.

—  Rolv Nøtvik Jakobsen

Sjåaren kan sjå langt tilbake og langt fram, i tid, men i ein Amazon «utan ratt og hjul» kjem han kanskje ikkje langt av stad, reint geografisk. Og kanskje er også Voluspå heimstaddikting for den trondheimsbaserte forfattaren? Ekspertar som Steinsland og Sørensen argumenterer godt for at også Voluspå vart skriven på Lade!

Ikkje akkurat navlebeskuande

Akkurat som i Voluspå trekker Tillers sjåar linene så langt tilbake som det går. Ved hjelp av mytologi, gamle skrifter og ny vitskap kartlegg han delar av ei felles fortid. Han er innom skapingsmytar, Sumer (altså Mesopotamia, der skrivekunsten ein gong oppstod) med byen Ur. Og urhistoria tikkar vidare med referansar til Noa og Nefertiti i skjøn foreining. Også skildringa av fortida ber med seg element frå dei samtidsskildringane vi kjenner frå Tillers romanar: Dei ulike gudane får såleis til tider preg av det forfattaren kallar «far din, den gammaltestamentlege svinepelsen».

[ «T. S Eliot som pønk» ]

Korleis går det i framtida? Sjåaren opnar faktisk for at det heile kan ende uventa bra: Han ser «dyra og plantane og fuglane vi ein gong utrydda», vende tilbake, tilmed at nye artar veks fram. Kanskje er det håp, trass alt.

Samtidslitteraturen har blitt kritisert for nærsynte og navlebeskuande skildringar. Det er ein kritikk ein ikkje på noko vis kan rette mot Tillers siste bok: Sjåaren i Det framande landet ser langt tilbake og framover, og set også ord på kva som er på spel i djupet på vår felles samtid. Ei klok og medrivande bok er det blitt, faktisk også full av humor. Les den helst fleire gonger, gjerne høgt saman med fleire!

Veit du nok, eller kva?