Nært og skarpt frå Anne Applebaum om når vener blir fiendar

Det er nyttårsaftan 1999 i eit lite herskapshus på landsbygda nordvest i Polen. Anne Applebaum og ektemannen – den tidlegare polske utanriksministeren Radek Sikorski – har samla mange av sine næraste vener; journalistvener frå London og Moskva, diplomatar frå Warszawa, mange gamle vener frå New York og ein del familie. Felles for dei fleste er at dei høyrer til det som tradisjonelt er omtalt som sentrum-høgre av den politiske aksen – folk som har kjempa og vunne mot kommunistane i Polen og mange andre land. Fleire av dei har no ansvar for å bygge opp att Polen, som medlemer av det høgreliberale regjeringspartiet.

Det er ein sånn fest som varar heile natta, dansande og glade menneske, livleg musikk frå kassettspelaren, store mengder øl, vin og brennevin, det heile gjennomsyra av ein nesten grenselaus optimisme. Kanskje tenker dei at historia er slutt, at demokratiet har vunne ein gong for alle, då dei ser nyttårsrakettane markere slutten på eit tusenår, og byrjinga på eit nytt? I tretida om natta finn ein av gjestene fram ein liten pistol frå handveska og skyt i lufta med lauskrut i rein og skjer begeistring. Det er ein sånn fest.

No, over tjue år etterpå, er lyden frå kassettspelaren berre eit vagt minne og mange av venene på festen blitt uvener. Ein del av dei vil ikkje eingong snakke med Applebaum eller Sikorski viss dei ringer.

Tydeleg intellektuell stemme

Anne Applebaum er kjend for mange, som historikar, kommentator og Pulitzer-vinnande journalist som har spesialisert seg på fortellinga om kommunismens overgrep i Stalins og Lenins namn, i tillegg til framveksten av sivilsamfunn i Sentral- og Aust-Europa. Ho har vore ei førande liberalkonservativ og intellektuell stemme i både britisk og amerikansk politikk.

[ Vårt Land mener: Pence bør avsette Trump  ]

I fjor gav ho ut boka som no er omsett til norsk med tittelen Demokratiets svanesang. Politikken som sviktet og vennskapet som tok slutt. Boka er eit endeleg oppgjer med mange av Applebaums tidlegare nære vener, ei fortelling om krisa i mange vestlege demokrati og ei analyse av den autoritære tankemåten.

Ho byrjar med nyttårsfesten, og forklarar vidare gjennom boka korleis den eine etter den andre gjesten ikkje lenger er vener av henne. Korleis dei gjekk frå å forsvare det liberale demokratiet, dei universelle menneskerettane og ei inkluderande framtid, til å bli medløparar for den autoritære utviklinga i mange vestlege demokrati. Kva skjedde med dei?

Autoritære personlegdomar

Det er mange populære forklaringar på den autoritære utviklinga i vestlege demokrati. Finanskrisa i 2008 og flyktningkrisa i 2015 er hyppig brukt. «Uansett ble ikke menneskene jeg skriver om i denne boken, berørt av noen av disse krisene. Det er kanskje ikke alle som har vært så fremgangsrike som de skulle ønske, men de er ikke fattige mennesker på bygda. Arbeidsinnvandrerne har ikke tatt jobbene deres», skriv ho om sine tidlegare vener. Applebaum meiner dei mest brukte teoriane om utanforskap, klasse og globalisering ikkje strekker til, men at forklaringa ligg djupare i menneskesjela.

[ Noreena Hertz analyserer vår tids problemer på overbevisende vis. ]

Noko av det mest interessante med analysen Applebaum gjer av sine tidlegare vener som vende ryggen til demokratiet, er søkjelyset hennar på den såkalla autoritære personlegdomen. I nyare tid er det ifølge Applebaum åtferdsøkonomen Karen Stenner som er mest kjend for å utforske personlegdomsstrekk på jakt etter ein «autoritær tilbøyelighet».

Personane med denne hangen til det autoritære fins i alle regime til alle tider. Dei verdset gjerne einsretting og orden. Dei som har hang til meir liberale personlegdomar, verdset til forskjell gjerne mangfald og ulikskap mellom menneske. Dei med autoritære personlegdomar taklar rett og slett ikkje kompleksitet. «Det er i utgangspunktet ikke noe venstreorientert eller høyreorientert ved dette instinktet. Det er antipluralistisk. Det mistror annerledestenkende. Det er allergisk mot opphetede debatter. Det spiller ingen rolle om de som har det, baserer det politiske grunnsynet på marxismen eller nasjonalismen. Det er en innstilling, ikke en samling ideer», forklarar Applebaum.

Makt og opportunisme

Dei same menneska som ville ut av ein autoritær samfunnsorden, som var vener av Applebaum, er no tilhengarar av det autoritære. Korleis er det mogleg? Applebaum viser til at mange av dei kanskje trudde det nye demokratiet skulle gje større plass til deira eigne ambisjonar. Når fleire av dei så oppdaga at det ikkje skjedde, såg dei seg om etter andre rørsler som kunne gje dei det dei sjølv meinte dei fortente: makt.

Dei same menneska som ville ut av ein autoritær samfunnsorden, som var vener av Applebaum, er no tilhengarar av det autoritære. Korleis er det mogleg?

—  Emil André Erstad

Dei var kanskje ikkje fridomskjemparar og menneskerettsforsvarar likevel, men ganske enkelt opportunistar.

Og akkurat dette maktperspektivet er skildra som ganske kynisk og nådelaust i boka. Det kuttar bort avanserte forklaringsmodellar til beinet på ein simpel og machiavellisk måte. Denne delen av boka er særs overtydande: Viktor Orbán i Ungarn var ikkje demoratihelt i kampen mot kommunistregimet fordi han trudde på demokrati, men fordi han fekk makt. Når Orbán forstod at vegen til vidare makt gjekk gjennom å åle seg vidare inn mot ei meir autoritær nasjonalistisk retning, var det dit han gjekk.

Boris Johnson

Applebaum portretterer fleire av sine tidlegare nære maktsøkande og opportunistiske vener, som har gjort reisa over i den autoritære nasjonalismen. Ho skriv om brørne Jacek og Jaroslaw Kurski i Polen, som valde heilt ulike vegar. Jaroslaw vart redaktør for den største liberale avisa i Polen, medan Jacek vart ei autoritær propagandamaskin for regimet, i følge Applebaum mest fordi han ikkje fann seg til rette andre stader. Om den tidlegare venen Boris Johnson som heilt openlyst utnytta autoritære strøymingar til eigen vinning, og som skryt av det på tomannshand. Om Maria Schmidt, den ungarske og regjeringslojale museumsdirektøren, som berre ville møte sin tidlegare ven Applebaum for å ta opptak av samtala og legge den ut på internett. «Det hadde vært en forestilling som skulle vise andre ungarere at Schimdt er lojal mot regimet og villig til å forsvare det», reflekterte forfattaren etter samtala.

Anne Applebaums bok er unik – og har garantert ikkje bidratt til å hente dei gamle venskapa tilbake. Den er eit underhaldande, nært og spennande djupdykk i den autoritære utviklinga i Europa, og kva som skjer når vener blir fiendar.

Den norske oversettelsen er i salg fra fredag 8. januar.

---

SAKPROSA

Anne Applebaum

Demokratiets svanesang. Politikken som sviktet og vennskapene som tok slutt

Oversatt av John Grande

Cappelen Damm 2021

---