Jul i litteraturen: – Det heilage i det kvardagslege

Jula står sterkt i litteraturen. Dei seinare åra har vi sett ei rekke titlar som tek for seg juletematikk, både i underhaldningsromanar og kritikarrost skjønnlitteratur. Ein forfattar som fekk strålande kritikkar då ho kom ut med kortromanen Stargate – en julefortelling for to år sidan, er Ingvild H. Rishøi.

– Då eg skreiv boka, stod det klart for meg frå byrjinga at eg skreiv ei juleforteljing. Eg har alltid likt bøker om barn som ordnar opp. Er ikkje det eigentleg kristendommen oppsummert, seier ho, med tydeleg referanse til Jesusbarnet i det bibelske juleevangeliet.

Bibelen har den mest kjente juleforteljinga av alle, om det vesle barnet som blei fødd, sveipt og lagt i ei krybbe. Sidan har ei rekke forfattarar over heile verda skrive sine eigne forteljingar om jul.

Sjølv les Rishøi Selma Lagerlöfs Legenden om julerosene kvar jul. Ho står dermed fram som ein «sesonglesar» – eller «seasonal reader», som det heiter på engelsk. Å lese Lagerlöf er blitt ein del av juleritualet.

– Det er eit uttrykk for at vi i jula likar å halde tradisjonane ved like?

– Slik er det. Dei første bøkene eg hugsar, er Astrid Lindgrens bøker som blei lesne høgt til meg. Og dei har eg berre halde fram med å lese.

Både Lindgrens juleforteljingar og H.C. Andersens eventyr om jenta med svovelstikkene var med i bakhovudet då Rishøi skreiv si eiga juleforteljing. Det var derimot ikkje Charles Dickens’ En julefortelling, som av mange blir nemnt som den store, klassiske julehistoria ved sida av juleevangeliet.

– For meg er Dickens-forteljing berre ei likning. Det er ikkje noko i det samtidige universet som appellerer til meg. Eg vil at litteraturen skal vere kvardagsleg og attkjenneleg på det konkrete planet. Når eg ikkje bryr meg om kva som skjer i den verkelege verda i forteljinga, bryr eg meg ikkje om spøkelset heller, seier ho.

Oppsparket til ny Dickens-debatt er dermed gitt, eitt år etter at kyrkjerådsleiar Kristin Gunleiksrud Raaum gjekk til felts mot Kagge forlags promotering av En julefortelling som «verdens mest berømte julefortelling». Hadde dei ikkje lese juleevangeliet?

Eg har alltid likt bøker om barn som ordnar opp. Er ikkje det eigentleg kristendommen oppsummert?

—  Ingvild H. Rishøi, forfattar

Forsterkar gode og vonde kjensler

Det treng slett ikkje vere noko motsetnad mellom dei to juletekstane. Dickens-forteljinga er endåtil full av bibelsk tankegods. Forfattar Maja Lunde er blant dei mange som likar henne.

– En julefortelling handlar om å bety noko for kvarandre. Om menneskelege relasjonar og einsemd. Jula er ei tid der både dei gode og vonde kjenslene blir forsterka. Einsemd og sakn blir veldig tydeleg når julaftan kjem, seier ho.

Lunde trekker elles fram Tove Janssons Grantreet, også kjent som Jul i Mummidalen, som ein personleg favoritt. Og om ho og Rishøi ser ulikt på Dickens, er dei heilt einige i at Lindgrens forteljingar om jul ruvar i toppen av den julelitterære adelskalenderen.

– Desse har openbert påverka mitt eige forfattarskap, seier Lunde, som i julesamanheng er kjent for allalderboka Snøsøsteren.

Til sams med Rishøis Stargate skal denne filmatiserast i nærmaste framtid – og får premiere på Netflix neste haust. Snøsøsteren inkluderer både det alvorlege, i form av død og sorg, og det vakre vi assosierer jula med, som varme og hygge.

– Er jula, som samlingsstad for høgst ulike kjensler, eit godt utgangspunkt for skjønnlitterære forteljingar?

– Ja, det trur eg du kan seie. Nettopp fordi jula verkar så forsterkande, seier Lunde.

Som vaksne blir vi trekte attende til dei forteljingane vi sjølve høyrte som barn

—  Maja Lunde, forfattar

Ho synest det er interessant at mange av dei mest populære juleforteljingane er bøker som passar like godt for både barn og vaksne.

– I jula er vi alle barn, på eit vis. Det er ei tid kor fortid og notid møtast. Tradisjonane står sterkt og det handlar om å hugse attende. Generasjonane samlast på tvers. Som vaksne blir vi også trekte til dei forteljingane vi sjølve høyrte som barn. Mitt aller første leseminne er at mamma las Lindgrens Jul i Bakkebygrenda for meg framfor peisen på vesle julaftan, seier Lunde.

Heite kandidatar

Den britiske avisa The Guardian presenterte nyleg ei liste over 25 bøker med juleinnhald du kan lese før 1. juledag – dersom du ikkje har eit liv i adventstida, må vi nok legge til. Lister kan uansett gi gode tips, og Vårt Land har også laga ei liste:

---

Vårt Lands lesetips til jul

Dag Solstad: Professor Andersens natt

Levi Henriksen: Bare mjuke pakker under treet

Beate Grimsrud: God jul. Hvor er du?

Kjersti Herland Johnsen: Jul på Himmelfjell hotell

Amalie Skram: Karens jul

Gabriel Scott: Tante Pose

Selma Lagerlöf: Fire julefortellinger

Jonathan Franzen: Korrigeringer

Helen Fielding: Bridget Jones’ dagbok

Claire Keegan: Småting som dette

Agatha Christie: Den mystiske plumpudding

Jane Austen: Emma

Louisa May Alcott: Småfrøkner

Charles Dickens: En julefortelling

Maja Lunde: Snøsøsteren

Ingvild H. Rishøi: Stargate – en julefortelling

Inger Merete Hobbelstad: Glasskongen

Astrid Lindgren: Jul i Bakkebygrenda og Jovisst kan Lotta nesten altting

Jostein Gaarder: Julemysteriet

Alf Prøysen: Snekker Andersen og julenissen

---

Namn som Jonathan Franzen, Helen Fielding, Claire Keegan, Agatha Christie og Jane Austen finst også på The Guardians «adventskalender». Forfattaren Jan Kjærstad er blant dei som har fanga han opp. Blant anna hugsar han Franzens Korrigeringar med glede, ein roman han omtaler som «suveren».

Frå det norske feltet har vi på vår høgst uformelle tipsliste også med Rishøi, Lunde, Levi Henriksen og Beate Grimsrud. Vi kjem heller ikkje utanom Dag Solstads moderne klassikar Professor Andersens natt.

Kjærstad kunne sjølv ha snike seg med på lista, ettersom han i romanen Slekters gang skreiv om ein prest som mista trua på sjølve julaftan. Men eigentleg er han ingen julebokforfattar.

Eg har alltid hatt respekt for prestar som prøver å seie noko nytt eller annleis frå preikestolen på julaftan.

—  Jan Kjærstad, forfattar

– Bortsett frå det eine unntaket har eg verken brukt julaftan eller jula i bøkene mine. Eg trur eg er redd for å gå i ei klisjéfelle, seier han.

– Eg har alltid hatt respekt for prestar som prøver å seie noko nytt eller annleis frå preikestolen på julaftan. Det må vere vanskeleg å finne poeng som ikkje høyrest ut som «gammalt nytt» eller reine banalitetar.

Sjølv går forfattaren ikkje i kyrkja lenger, men høyrer til dei som, kva gjeld den kristne læra, synest at jula er ei viktigare høgtid enn påska.

– Inkarnasjonen. At Gud vel å bli menneske. Det er ei god historie, seier Kjærstad, som også har utdanning i teologi.

Tydelegare kristen jul i eldre litteratur

Den kristne bodskapen er meir til stades i dei klassiske juletekstane enn i dei nye, meiner redaktør Paulina Helgeson i den svenske ideelle foreininga Litteraturbanken. Foreininga jobbar med å synleggjere klassiske skjønnlitterære tekstar. Helgeson har mellom anna vore redaktør for ein skjønnlitterær antologi med juletematikk.

– I dei klassiske tekstane er det ei mykje tydelegare kopling til kva jula eigentleg handlar om, at jula er ei kristen høgtid, med alt det inneber. Det må ikkje nødvendigvis handle om Jesusbarnet, men det finst ein tanke der om at frelsaren har kome med redning for menneska, seier Helgeson.

– Jula gir oss høve til å bli betre menneske. Og om vi ikkje klarer å bli betre menneske, kjem jula med tilgiving for syndene dine.

I desse klassiske tekstane, skrivne av forfattarar som Selma Lagerlöf og Victoria Benedictsson, eller for den del Dickens, ligg kjærleiken frå Gud i botnen. I moderne julelitteratur handlar det også ofte om kjærleik, men då av eit litt anna kaliber.

– Dei seinare åra har det blant anna komme ut ei rekke kjærleiksromanar med jula som ramme. I desse «feelgood»-romanane blir jula kopla til romantikk, seier Helgeson.

Noko av inspirasjonen trur ho kjem frå den romantiske komedien Love Actually (2003). I filmen, som er blitt ein moderne juletradisjon for mange, blir jula kopla til romantisk kjærleik og ein lykkeleg slutt.

Jula som kulisse

Den «løkkeskriftorienterte» britiske juleromantradisjonen har dei seinare åra sett sitt preg både på norske og svenska bokhaustar. Blant aktuelle namn kan nemnast Jenny Gladwell, Poppy Alexander, Jenny Colgan, Josie Silver, Jenny Bayliss, Carole Matthews, Joanna Bolouri, Lizzie Byron og Tracy Rees.

– Det er ein eigen industri! Om man likar denne angelsaksiske sjangeren, finst det nesten ingen ende. I stor grad handlar det om jula som kulisse, ein takknemleg bakgrunn for feelgood og romantikk, seier Helgeson.

Ho meiner at romanscener som dette først og fremst er uttrykk for menneskeleg lengsel. Den svenske redaktøren humrar når ho tenker på korleis jula kan arte seg ganske så annleis for mange.

– Om ein er i ein relasjon, handlar kanskje ikkje jula spesielt mykje om romantikk. Verkelegheita er snarare at jula også kan bli ein arena for slitasje. Om ein er singel, er det vel heller ikkje så ofte at ein midt i julestresset finn ein partner ein kan kysse på julaftan.

I Sverige finst det endåtil eit omgrep som heiter «Norén-jul», etter dramatikaren Lars Norén. Her er det ikkje det vakre og velsmurde som er i brennpunktet, men det stikk motsette: Jula som arena for familiekonfliktar og stille uhygge.

For fattig eller rik?

Ifølgje Helgeson er det ikkje alltid dei klassiske tekstane skildrar rein juleidyll – ofte finst det også innslag av sorg og smerte.

På den andre sida er ein av tendensane i den eldre julelitteraturen den store gleda over små gåver. Dette står som ein motsetnad til den materielle velstanden som har prega moderne skandinavisk julefeiring – i det minste fram til nyare tid.

– Den maksimale gleda over lite, talar veldig sterkt til meg. Kanskje dette er noko mange av oss i dag kunne lære av, seier Helgeson.

Ofte er spennet stort mellom kva ein vil at jula skal vere, og korleis ho faktisk er

—  Paula Helgeson, redaktør i svenske Litteraturbanken

Samtidig understrekar ho at alt pratet i jula om lys, håp, overflod og varme kan verke som ein hån for ein del fattige menneske i samfunnet vårt. Dette aspektet viser seg også att i skjønnlitteraturen, blant anna i visse innslag av den eldre arbeidarlitteraturen, som har ei ganske aggressiv innstilling til jul.

– For desse forfattarane er jula ei høgtid der dei rike gir til dei rike og dei fattige ikkje har nokon ting. Om jula er ei velkommen høgtid eller ikkje, har også med kvar du står i livet å gjere. Ofte er spennet stort mellom kva ein vil at jula skal vere, og korleis ho faktisk er, seier Helgeson.

– Alle barn er heilage

Dette spennet må kunne seiast å vere til stades også i Ingvild Rishøis Stargate, der vesle Ronja, som er offer for omsorgssvikt, ender opp under eit av juletrea ho har prøvd å selje. Forteljinga er som mange andre juleforteljingar fylt med ei blanding av gode og vonde kjensler.

– Kva tenker du kjenneteiknar skjønnlitteraturen som tek for seg jul?

– For meg, som ikkje er religiøs, men som samtidig har vakse opp i eit kristent samfunn, må eg finne det som talar til meg. At det er barnet som ordnar opp, er for meg det nydelege ved juleevangeliet. Vi må prøve å halde alt liv heilagt – og ikkje berre Jesusbarnet. Alle barn er heilage, seier Rishøi.

Eit slikt perspektiv finn ho i Inger Hagerups dikt «Josef av jorden», der Josef i juleevangeliet er ein pappa som prøver å passe på sitt eige barn, uavhengig av kven dette barnet måtte vere. Og dette perspektivet har ho også med i sine eigne bøker.

– Det store, magiske og himmelske er også noko kvardagsleg, og det synest eg er veldig fint, seier Rishøi.

– Dette er kjernen for meg: Å finne det heilage i det kvardagslege.