Fem år sidan krisa: – Det finst berre éin måte å vinne tilbake tilliten på

– Krisa heldt på å knuse Akademien, seier Anders Olsson.

Han er litteraturhistorikaren og forfattaren som blei ryddegut då ein av Sveriges stoltaste institusjonar gjekk i kneståande for nokre år sidan.

Torsdag 5. oktober klokka 13 kunngjer Svenska Akademien kven som blir den 120. vinnaren av det mange reknar som verdas viktigaste litteraturpris. Trass den lange tradisjonen, var prisen for fem år sidan nær ein saga blott. Historia om Nobels litteraturpris kunne rett og slett ha enda i 2018. Prisutdelinga blei avlyst – formelt sett utsett – og Akademien heldt på å gå under som følgje av skandalar, indre intrigar og ytre press.

Olsson svarer stadfestande på om han på eit tidspunkt var redd for at institusjonen som blei grunnlagt av kong Gustav III i 1786, skulle bukke under.

– Det var veldig nært to-tre gonger i 2018, sjølv om eg aldri var klar til å gi meg som sekretær. Nobelstiftinga snakka om danninga av ein havarikommisjon. Men då forsøka våre på å mekle med avhopparane begynte å bere frukter, endra alt seg, seier Olsson, som fekk jobben som midlertidig fast sekretær midt i krisa.

Avhopparar forbind mange av oss helst med religiøse sekter. Men avhoppa kom hyppig i Svenska Akademien for fem år sidan. På eit tidspunkt hadde så mange av dei 18 akademimedlemmene forlate stolane sine at dei hadde gjort institusjonen udyktig til sjølvbergande vedtak. På eit tidspunkt var De Aderton redusert til De Tio.

Situasjonen blei så dramatisk at kong Carl Gustav, som Akademien sin høge beskyttar, gjekk inn og endra vedtektene slik at medlemmer ikkje lenger trong sitte på livstid. Dermed kunne det veljast inn nye. Sjølv om vedtektsendringa var nødvendig for å løyse krisa, er det tydeleg at også svenskekongen var prega av hendingane.

– Det er ei veldig trist historie, sa kong Carl Gustav til SVT.

[ Vil gjenreise Anne-Cath. Vestlys forfatterskap ]

Klagemål om overgrep

Kongen hadde ei presis formulering der: ei trist historie. Den bratte utforbakken for den svenske språk- og litteraturinstitusjonen starta hausten 2017. Då blei det kjent at det var komme atten metoo-klagemål mot den såkalla Kulturprofilen, som sat tett på fleire av medlemmene i Akademien. Jean-Claude Arnault var gift med poet og Akademi-medlem Katarina Frostenson og hadde fått midlar frå institusjonen til kulturscena Forum.

Arnault blei etter kvart dømd til to års fengsel for valdtekt. I tillegg kom det fram at han over fleire år skulle ha lekka namnet på vinnarar av Nobels litteraturpris, noko som kasta eit lys av mistanke over Frostenson. Etter stor splitting internt i institusjonen, blei Frostenson tvungen til å gå ut av «De aderton».

Vårt Land har gitt Frostenson høve til å seie kva ho tenker om Akademien i dag, men ho har ikkje svart på førespurnaden vår. I 2019 gav ho ut ei bok, med tittelen K, der ho forsvarer mannen sin og avviser klagemålet om lekkasje.

Samtidig med at Frostenson blei støytt ut i kulda, blei også den faste sekretæren Sara Danius – som døydde av kreft eit år seinare – tvungen til å gå. Avgangen utløyste store protestar og folk samla seg til «knytblus»-demonstrasjonar til støtte for Danius, ettersom knyteblusen var ein viktig del av klesstilen hennar. I staden for henne kunne resten av Akademien gå, meinte demonstrantane.

Presset utanfrå var formidabelt. Svenska Akademien stod fram som eit gubbevelde som måtte styrtast. Innanfrå jobba Olsson frenetisk for å berge stumpane av institusjonen og bygge han opp på nytt. Overfor Vårt Land karakteriserer han det som ei «uroleg tid», men at han opplevde god støtte internt.

– Eg visste at vi aldri hadde hatt ein seksuell skandale i institusjonen og at mange av klagane frå media var feilaktige, seier Olsson i dag.

Han utdjupar ikkje kva slags feilaktige klager han tenker på.

­– Eg ville nok ofte ha likt å snakke meir om det som skjedde, men eg skjønar at det er klokast å la lækingsprosessen halde fram utan at vi rører i såra. Sanninga vil etter kvart komme fram, det er mi meining. Det er nok dei nye som i så fall blir pådrivarane til å få klarleik i kva som skjedde.

---

Svenska Akademien

• Svensk institusjon som jobbar for å fremje svensk språk og litteratur. Deler også ut ei rekke prisar. Aller mest kjent er dei for å dele ut Nobels litteraturpris. Pristildelinga i år skjer torsdag 5. oktober klokka 13.
• Blir også kalla for De aderton. Består av 18 medlemmar som tidlegare blei valde inn på livstid. Alle medlemmar – eller «ledamotar» – har kvar sin nummererte stol.
• I kjølvatnet av ei rekke overgrepsklagemål mot den såkalla Kulturprofilen, Jean-Claude Arnault, hausten 2017, blei Svenska Akademien kasta inn i ei alvorleg krise. Hausten 2018 blei pristildelinga avlyst, og for å få lov til å dele ut prisen i 2019, måtte Akademien hente inn eksterne medlemmar til Nobelkomiteen som juryerer prisen.
• Kong Carl Gustav gjorde midt i krisa ei vedtektsendring som gjorde at medlemmer ikkje lenger blir valde inn på livstid – det er mogleg å melde seg ut. Dei seinaste fem åra har halvparten av dei 18 medlemmane i Akademien blitt skifta ut. Blant anna er det komme inn sju kvinner i den tradisjonelt sett mannstunge institusjonen.

---

«Ei flyktig hending»

Det er mange som ikkje snakkar om det som skjedde. Ingen av dei tidlegare medlemmene Vårt Land har vore i kontakt med, ønsker å uttale seg om krisa i Akademien. Blant desse er Sara Stridsberg, som støtta Danius, og teologen Jayne Svenungsson, som var imot å ekskludere Katarina Frostenson.

Heller ikkje alle dei noverande akademimedlemmane ønsker å bli intervjua om krisa, trass i den nye openheitkulturen som institusjonen no skal halde høgt. Dei fleste vi har kontakta, har likevel svart på spørsmåla våre. Det gjeld også Horace Engdahl, som stod midt i striden med sitt venskap til Arnault.

– Samarbeidsklimaet i Akademien i dag er svært godt, meiner han.

Godt var det ikkje før. I eit avisinnlegg i 2018 skreiv til dømes Engdahl at Sara Danius var den dårlegaste faste sekretæren i historia til Akademien, og han kalla avhopparar som Peter Englund og Klas Östergren for «taparar». Englund, som tok over som fast sekretær etter Horace Engdahl i 2009, var blant avhopparane som kravde at Engdahl måtte stengast ute av Akademien – eit standpunkt han seinare angra på. Englund har ikkje svart på Vårt Lands spørsmål om kva forhold han i dag har til Engdahl, som han sit saman med i Akademien, og kvifor han sjølv gjekk inn att i De aderton etter først å ha trokke seg frå arbeidet.

Horace Engdahl svarer på si side kort på spørsmålet om forholdet sitt til Englund i dag.

– Det er venskapeleg, seier han.

Litteraturhistorikaren og forfattaren Engdahl fekk mykje kritikk for å forsvare den nære venen sin, Arnault. Dette førte til at han sjølv blei skuven eit godt stykke ut i kulda. Svenske aviser kunne etter kvart melde at Engdahl blei tvungen til å trekke seg frå nobelkomiteen som jobbar med litteraturprisen, men at han heldt fram som akademimedlem.

Engdahl ønsker eigentleg ikkje å seie noko om krisa som trua heile institusjonen, men det går fram av intervjuet at han ser på henne som ei «flyktig hending».

– Om Nobelprisen i litteratur er sterk eller svak i dag, er ikkje avhengig av flyktige hendingar som krisa, men av kvaliteten på Svenska Akademiens prisvedtak. Det er ingen grunn til å tru at den skulle ha blitt dårlegare, seier han til Vårt Land.

Fleire kvinner enn før

Anders Olsson er hakket meir audmjuk når det kjem til litteraturprisen sitt omdømme i dag.

– Det er nok ikkje opp til meg å bedømme. Men eg merkar den same store interessa for Nobelprisen i litteratur som tidlegare år, og forholdet vårt til Nobelstiftinga er igjen utmerka, seier Olsson.

– Det som er spesielt positivt er at vi nå ikkje har hemmande dominanseforhold i Akademien. Eg trur at den auka kvinnerepresentasjonen har bidratt til denne utviklinga, der ingen er redde for å seie meininga si.

Ein sentral faktor i gjenoppbygginga av Svenska Akademien, er valet av nye medlemmar til institusjonen. Dei seinaste fem åra er halve Akademien skifta ut. Når dei nyvalde medlemmane Anna-Karin Palm og David Håkansson trer inn i desember, og institusjonen er fulltalige for første gong på svært lenge, består De aderton av elleve menn og sju kvinner. Alle dei sju kvinnene er valde inn dei seinaste fem åra.

To av desse er filosofen Åsa Wikforss og forfattaren Ellen Mattson. Wikforss takka ja til å sitte i Akademien på grunn av det viktige oppdraget institusjonen har i å fremje svensk språk og lesing.

– Då eg blei spurt om å bli medlem, las eg sjølvsagt mykje om reformarbeidet som eg visste Akademiet hadde sett i gang, blant anna om auka openheit. Eg konkluderte med at dei nødvendige skritta og tiltaka var sett i verk og kjente meg trygg på å takke ja, seier Wikforss.

Sår som ikkje har grodd

Ellen Mattson seier at ho blei påverka av dei dramatiske hendingane rundt Akademien. Likevel kjentest det rett for henne å prøve nokre «nye vegar» då ho blei spurt om å bli medlem i 2019.

– Eg hadde sete åleine i tretti år og skrive romanar. No fekk eg sjansen til å jobbe saman med andre, òg. I tillegg handlar arbeidet i Akademien om å fremje språk og litteratur, og det var noko eg ikkje kunne tenke meg å seie nei til, seier Mattson.

– Korleis er samarbeidsklimaet i ei gruppe med så mange sterke personlegdomar, og som for ikkje lenge sidan var prega av indre splid?

– Ettersom eg kom inn i Akademien etter krisa, har eg sloppe å oppleve splittinga og motsetningane. Det er sikkert sår som ikkje har grodd hos nokre medlemmar, men det er ikkje noko vi merkar i arbeidet. Ei alvorleg krise kan også føre med seg at alle er opptatt av at ho ikkje skal bli gjentatt. Mange sterke personlegdomar gjer arbeidet morosamt og livleg. Det er ikkje alltid enkelt i diskusjonane våre, men veldig livgjerande, meiner ho.

Ei alvorleg krise kan også føre med seg at alle er opptatt av at ho ikkje skal bli gjentatt.

—  Ellen Mattson, forfattar og medlem av Svenska Akademien

Wikforss er einig med Mattson i dette. Den svenske filosofen meiner at splittingane for lengst er borte og at samarbeidsklimaet er ope og godt, slik at den samla kunnskapen rundt møtebordet blir forvalta på best mogleg vis.

­– Faktum er at eg sjeldan har opplevd eit så fruktbart og hyggeleg samarbeid som dei seinaste åra i Svenska Akademien, seier Wikforss.

Filosofen på stol nummer sju meiner at Akademien har den store fordelen av å vere ein sjølvstendig institusjon fri frå politisk kontroll.

– Det er spesielt viktig i ei tid der det er sterke krefter som ønsker å kontrollere kulturen og utnytte han i kulturkrigen, seier ho.

– Det viktigaste ved Nobels litteraturpris er at litteraturen blir hylla på ein så storslått måte og at eit viktig forfattarskap kan nå menneske rundt om i verda på ein måte som elles aldri ville ha skjedd.

Faktum er at eg sjeldan har opplevd eit så fruktbart og hyggeleg samarbeid som dei seinaste åra i Svenska Akademien.

—  Åsa Wikforss, filosof og medlem av Svenska Akademien

Samvitsfullt arbeid med prisen

Ellen Mattson sit i Nobelkomiteen for litteraturprisen, saman med Anders Olsson, Anne Swärd, Pär Westberg og Steve Sem-Sandberg, i tillegg til den faste sekretæren Mats Malm.

– Det finst berre éin måte å vinne tilliten tilbake på, og det er å jobbe på. Å gå offentleg ut og forsikre det eine eller det andre har avgrensa effekt. Det er gjennom arbeidet med prisar og stipend og ved å fatte gode avgjerder at vi kan komme vidare, seier Mattson.

– Det er heilt klart ein lang prosess å lækje det som er skada, men det er ingen annan måte å vinne tilbake tilliten på enn gjennom gode resultat.

Det same meiner kollega Steve Sem-Sandberg.

– Eg trur at det einaste som betyr noko på sikt, også for renommeet til Akademien, er at arbeidet med å finne ein verdig prisvinnar kvart år blir gjort så samvitsfullt som mogleg. Dette er også drivkrafta mi, seier han.

Sem-Sandberg ser ikkje på medlemskapen i Akademien som ei heidersutnemning, men som eit oppdrag.

– Eg har arbeidd med litteratur heile mitt vaksne liv, først og fremst som forfattar, men også som kritikar. Arbeidet i og for Akademien ser eg som eit høve til å gi noko tilbake av det eg har lese og lært meg gjennom alle desse åra.

Han trur og håpar at Akademien vil spele ei viktig rolle også i framtida.

– Forfattaren som får prisen skal ha eit forfattarskap bak seg av så høg kvalitet at prisen verkar opplagt, seier Sem-Sandberg.

Eg trur at det einaste som betyr noko på sikt, også for renommeet til Akademien, er at arbeidet med å finne ein verdig prisvinnar kvart år blir gjort så samvitsfullt som mogleg.

—  Steve Sem-Sandberg, forfattar og medlem av Svenska Akademien

– Bråket har påverka arbeidet positivt

Den som på torsdag kjem ut av døra og annonserer vinnaren av Nobelprisen i litteratur for 2023, er den faste sekretæren til Svenska Akademien, Mats Malm. Denne posisjonen har den svenske litteraturhistorikaren og omsettaren hatt sidan 2019.

– Korleis har bråket rundt Akademien påverka arbeidet dykkar?

– På ein positiv måte. Allereie før eg kom inn var det starta eit stort arbeid med å gå gjennom vedtektene og organisasjonen for å tydeleggjere mål, ansvarsområde og samarbeidsformer. Vi har vidareført dette arbeidet og ser fortløpande over arbeidsmåtane og prioriteringane våre, seier Malm.

– Det er fem år sidan krisa. Korleis ser du for deg vegen vidare når det kjem til gjenreisinga av Nobelprisen i litteratur som den viktigaste litteraturprisen i verda?

– Vegen vidare er ganske enkelt å utføre oppdraget så godt som overhovud mogleg. Vi legg meir vekt enn tidlegare på å forklare storheita til forfattaren som får prisen, men det er sjølvsagt ein del av vilkåra at mange meiner at nokon andre skal ha prisen. På den måten kan ein sjå Nobelprisen som eit bidrag til den internasjonale samtalen om kva litteratur er, kan vere og kanskje bør vere.

Malm understrekar at arbeidet til Akademien er mykje meir enn berre å dele ut Nobelprisen i litteratur. Det opphavlege oppdraget om å fremje det svenske språket, og dermed også den svenske litteraturen, får stadige nye uttrykk – mellom anna i skuleverket, der Akademien nyleg delte ut ein kvart million gratiseksemplar av ei diktsamling som foreldre skal kunne lese saman med borna sine.

Når det kjem til den kjente litteraturprisen, har det også skjedd mykje nytt. Mellom anna har Akademien oppretta ei permanent gruppe på ti områdeekspertar som skriv rapportar og svarer på spørsmåla dei måtte ha undervegs i vurderingsarbeidet. For berre fire år sidan kravde Nobelstiftinga at Nobelkomiteen – som er jury for prisen – skulle utvidast med eksterne medlemmar, slik at Akademien ikkje delte ut Nobels litteraturpris åleine. Då Nobelprisen i litteratur blei delt ut i 2019 – for både det inneverande året og året før – var det med fem eksterne medlemmar i komiteen.

No er situasjonen tilbake til «normalt»: Det er medlemmar av Svenska Akademien som sit i Nobelkomiteen og deler ut Nobels litteraturpris.

– Nobelkomiteen har alltid tatt imot nominasjonar frå ekspertar over heile verda og har ofte bestilt spesialistundersøkingar, men vi har oppretta gruppa med områdeekspertar for å vere sikker på at vi ikkje overser noko vi burde vite om, seier Malm.

– I valet av prisvinnarar er føresetnaden eit nøye og grundig vurderingsarbeid – opensinna og sjølvstendig. Det er lett å slå fast at meiningane i omverda er atskilleg meir delte om litteratur enn om vitskapane, men det inngår i vilkåra, seier den faste sekretæren som på torsdag har litteraturinteresserte auge på seg frå heile verda.

[ Jørn H. Sværen skriv korte bøker som opnar store rom – den nye boka er på berre 88 ord ]

– Prestisjen er ikkje svekka

Så kvar står eigentleg Nobels litteraturpris i 2023, fem år etter at Akademien spelte fallitt og prisen ikkje blei delt ut? Sjølv om ikkje alle vil vere einige med Horace Engdahl i at krisa som nesten knekte Akademien var ei «flyktig hending», finst det fleire som gir han rett med tanke på omdømmet til prisen.

– Prestisjen til Nobels litteraturpris er ikkje svekka som følgje av skandalane. Det er blitt rydda opp, og prisvinnarane dei seinare åra har vore gode. Fleire av medlemmene i Svenska Akademien har slutta, og ein del er døde. Horace Engdahl er der framleis, men det er vel ingen skandale – litterært sett, humrar Erik Bjerck Hagen, professor i allmenn litteraturvitskap ved Universitetet i Bergen.

Litteraturprofessoren meiner at det i dag er «business as usual» for Akademien.

– Svenska Akademien har komme seg heilskinna gjennom krisa. Men prisen i seg sjølv er nok ikkje det han ein gong var. Autoriteten som han ein gong hadde, er borte, meiner Bjerck Hagen.

Svenska Akademien har komme seg heilskinna gjennom krisa

—  Erik Bjerk-Hagen, litteraturprofessor

Også Britt Andersen, professor i allmenn litteraturvitskap ved NTNU, meiner at Nobelprisen i litteratur framleis har høg prestisje. Ho trur ikkje nødvendigvis at krisa i Akademien er så kjent utanfor Norden. For fem år sidan låg omdømmet brakk. Når prisen no skal delast ut for 116. gong, og altså til prisvinnar nummer 120, kan det verke som om renomméet i stor grad er restaurert.

Heilt roseraudt er det likevel ikkje:

– Dei seinare åra har vi sett døme på tildelingar som er grunngjevne meir ut frå politisk relevans enn høg litterær kvalitet. Dette blei diskutert etter at prisen gjekk til Annie Ernaux (2022) og Abdulrazak Gurnah (2021), seier Andersen.

– Politisk slagside

Denne innvendinga har også førsteamanuensis Sigurd Tenningen ved Institutt for nordisk og mediefag på Universitetet i Agder. Han er sjølv blant dei som brukar å klikke seg inn på live-overføringa av prisen kvar første torsdag i oktober klokka eitt. Samtidig peiker han på at krisa i Svenska Akademien medførte eit legitimeringsproblem for prisen.

– Det blei openbert at Nobels litteraturpris ikkje utelukkande blir delt ut på bakgrunn av litterære dommar. Det kom ei politisk slagside inn. Denne er berre blitt tydelegare i det siste.

Mistanken om at utanom-litterære element spelar inn på prisutdelinga, er blitt forsterka dei seinare åra. Tidlegare utstrålte prisen suveren litterær oversikt og smak, ifølgje Tenningen, som i same andedrag nemner det han kallar «dei parodisk korte omtalane» av kvaliteten til prisvinnarane.

– Prisen hadde kredibilitet nok til at Svenska Akademien kunne grunngje tildelingane med små haikudikt om kvalitet. Med krisa kom spørsmåla om representasjon og representativitet i forgrunnen. No er prisen i større grad på veg mot å bli «ein pris i mengda». Han står i fare for å degradere seg sjølv, meiner Tenningen.

[ 7 av 10 litteraturprisar går til menn ]

– Ryktet er framleis frynsete

Litteraturredaktør Anna Hellgren i den svenske avisa Expressen meiner at standingen til Nobels litteraturpris er sterkare enn i åra rett etter krisa. Konflikten rundt Jean-Claude Arnault blei løyst ved at medlemmane som var kritiske til handteringa i Akademien forsvann – anten av eigen vilje eller ved avstemming.

– Men ryktet til Svenska Akademien – og dermed prisen – er framleis frynsete. Det finst framleis tvil om genialiteten og smaken til Akademien, meiner Hellgren.

Litteraturredaktøren meiner at det har vore eit viktig grep av Akademien å fylle på med nye medlemmer som er lojale mot institusjonen.

– Dei kjem forhåpentlegvis aldri til å skape skandale, seier ho.

Hellgrein meiner rett nok at dei fleste nye medlemmane manglar glansen til tidlegare ledamotar som Stridsberg, Danius og Östergren.

– Kva tenker du om framtida for Svenska Akademien og Nobels litteraturpris?

– Nobelprisen har ei stolt historie, og Svenska Akademien er endå eldre. Begge vil leve godt i framtida også. Men forhåpentlegvis kjem den tida aldri igjen då den svenske offentlegheita behandla Svenska Akademien som halvgudar, seier Hellgren.

Forhåpentlegvis kjem den tida aldri igjen då den svenske offentlegheita behandla Svenska Akademien som halvgudar.

—  Anne Hellgren, litteraturredaktør i Expressen

– Riper i dinosaurlakken

Tenningen trur at den suverene litterære smaksdommen som Svenska Akademien tidlegare utstrålte, er blitt ein smule anakronistisk i dag.

– Nobels litteraturpris var allereie i ferd med å bli ein «dinosaur» då krisa slo inn, meiner han.

Førsteamanuensen og litteraturkritikaren er usikker på om han vil kalle Nobels litteraturpris for «verdas viktigaste litteraturpris», men meiner at prisen framleis er den litterære prisen som får mest merksemd og har størst gjennomslagskraft internasjonalt. Sjølv om til dømes Booker-prisen kan vere like viktig når det gjeld å gjere forfattarskap kjente, er det framleis mest prestisjefylt å vinne ein Nobel, konkluderer Tenningen. Han trur neppe at ein norsk forfattar ville ha gitt prisen attende, slik den franske filosofen og forfattaren Jean-Paul Sartre gjorde i 1964.

– Det ville ha vore overraskande for meg om Jon Fosse sende ein eventuell pris attende til Svenska Akademien, humrar Tenningen.

– Prisen har altså ikkje mista prestisje som følgje av krisa og bråket som følgde?

– Eg vil seie at han har fått nokre riper i dinosaurlakken. Og det er kanskje berre bra.

[ Han vant debutantprisen og la opp som forfatter ]