På ein gard i indre Troms, rett ved utløpet av Målselva, står ein journalist frå ei lokal avis halvvegs oppi ein grisebinge og stiller gravande spørsmål til landbruksministeren.
– Kva er favorittdyret ditt, Olaug?
– Gris, svarar statsråden, som ein erfaren politikar med skamvett gjer, når ho står midt i andre folks grisebinge.
Vi er på det første av dagens fire gardsbesøk i Troms. Landbruks- og matminister Olaug Bollestad er i sprudlande humør. Litt duskregn og sur vind tek ikkje motet frå ein rogalending.
[ KrF-bønder fryktar veljarflukt i distrikta ]
Ingen bondeopprørarar
Landbruksdepartementet har invitert med Vårt Land på ei intens heildagsutflukt i Troms for å lære meir om arktisk landbruk. Ei viktig satsing, skal vi tru den engasjerte kommunikasjonssjefen i departementet. Spanande moglegheiter, seier han. Ny optimisme og nye generasjonar som satsar.
Vi følgjer etter statsråden og hennar entourage frå mønsterbruk til mønsterbruk for å smake på spanande nisjeprodukt og for å møte engasjerte unge bønder som tør å satse.
Vi møter ingen bondeopprørarar. Trass nordlendingane sitt rykte som breikjefta, er bøndene vi møter høflege nok til å vise fram si mest optimistiske og entusiastiske side i møte med den blide ministeren frå sørvestlandet. Men når statsrådsbilen har køyrt vidare kjem tvilen til syne.
Bøndene har effektivisert, investert, funne nisjer. Dei gjer alt politikarane ber dei om. Likevel kan nesten ingen av dei leve av næringa si. Korleis overtyder ein då neste generasjon til å ta over? Når dei entusiastiske tilropa frå politikarane er borte, fins det då framleis ei framtid for landbruket i nord?
Generasjonsskifte
Den unge svinebonden Eirik Østring i Målselv er enno ikkje sikker på om han vil kjøpe ut far sin og overta drifta på garden.
– Spørsmålet er jo kva produksjonen greier å betale for. Korleis skal du klare å leve med den store arbeidsmengda? Er det berekraftig?
Far til Eirik, Jan Ottar Østring, har lagt ned alt han har hatt av tid og pengar dei siste tretti åra for å utvikle garden. Spørsmålet er om han kan få att noko som helst av dette når garden skal gå vidare frå far til son.
Han fortel at han veit om fleire tilfelle der foreldra har måtte gje frå seg livsverket sitt til barna heilt vederlagsfritt. Det kan bety å gå inn i pensjonsalderen utan å eige nåla i veggen. For dei som har lagt ned det meste av arbeidet sitt som sjølvstendig næringsdrivande på eigen gard, betyr det kanskje også minstepensjon.
– Poenget er at dersom han må betale noko for å overta garden, så er det ikkje rom for å investere og utvikle noko meir. Alle vil gjerne utvikle når dei byrjar. Då blir det sånn at det er den generasjonen som går ut som skal finansiere vidareføring av landbruket, og det blir heilt feil, seier han.
– Kor mykje betyr det for deg at garden blir i familien, at du ikkje må selje?
– Når du har drive med dette i tredve år og jobba som f... for å få det til, stått på med to jobbar, så er det veldig artig å kunne gje det vidare til ungdomane.
Gevinsten som blei borte
Tala fortel si eiga historie om norsk landbruk. Dei siste tjue åra er 30.000 gardsbruk blitt borte, viser statistikk frå SSB. Det er nær på å vere ei halvering. Samstundes er gjennomsnittleg storleik på gardane som er att, auka frå 150 til 255 dekar. Det samla jordbruksarealet i Noreg har ikkje gått veldig mykje tilbake, men det er fordelt på langt færre bønder.
Større einingar, investeringar og høgare produksjon på kvart årsverk burde også gje ei merkbar auke i inntening og lønnsemd. Men slik har det ikkje blitt. I gjennomsnitt var næringsinntektene frå eit gardsbruk 2019 rett over 200.000 kroner.
Rett nok har dette beløpet nesten dobla seg sidan hundreårsskiftet. Men på same tid har gjennomsnittsløna for heile befolkninga meir enn dobla seg. I høve til befolkninga elles tener bøndene mindre på næringa si i dag enn dei gjorde for tjue år sidan.
Berre 3 av 10 bønder har meir enn halvparten av inntekta si frå gardsdrifta. Ein av ti bønder lever av garden aleine. Trass i at mange av dei minste bruka er lagt ned, så er den ein mindre del av gardbrukarane som er fulltidsbønder i dag enn det var for tjue år sidan.
[ Produserer mat til nesten 1.000 nordmenn: – Gjev ikkje inntekter nok til å brødfø mine eigne ungar ]
Kjedepress mot bøndene
– Dei seier at å drive ein gard er som å drive ei bedrift. Men sånn er det ikkje. Næringa er overregulert. Du kan ikkje ta dei vala du kan ta i ei bedrift. Samstundes blir du heile tida pressa av kjedesystemet, seier Jan Ottar Østreng.
Han viser til dei store daglegvarekjedene si makt til å styre kva produkt som blir tilgjengelege for kundane. Når kjedene pressar ned utsalsprisen på landbruksvarene, blir kostnaden sendt nedover systemet, og det er bøndene som bli sittande att til slutt, meiner han.
– Alle dei andre som tar i varene dine, slakteri og transport og slike ting, dei må ta det dei skal ha eller så får dei ikkje folk til å jobbe med det. Dei einaste dei kan sende rekninga vidare til, det er oss, bøndene. Eg har ingenting mot effektivisering av landbruket, men det hjelper ikkje når kjedene stikk av med heile gevinsten.
Uroa over gjeld
Følgjet til landbruksministeren flyttar seg langs smale og kronglete vegar innover Malangsfjorden. Vi køyrer forbi fleire nedlagde gardsbruk. Løer som ikkje har vore halde ved like på nokre år, våningshus som er blitt fritidseigedomar, gras som ikkje er slått. Vi stoppar ikkje ved nokon av dei.
Vi tek ein lunsjstopp på familiegarden til statssekretær Widar Skogan. Der er løa i fin stand, våningshus til den neste generasjonen Skogan-bønder er nybygd, og graset er nyslått.
Vi et lunsj, tek nokre artige, instagramvenlege bilde av statsråden, vi høyrer høfleg på ei lengre skryteliste om KrF sin landbrukspolitikk, og så køyrer vi vidare. Vegen går til Tennes, inst i Balsfjorden. Der møter vi tre generasjonar av familien Slettmo. Per Arne (66), Jørgen (34) og Aron (8).
Per Arne kjøpte garden i 1979. Heile vegen har det vore mjølkeproduksjon der, og etter kvart også ammekyr. I 2018 tok sonen Jørgen over. Sidan det har han investert for 14 millionar kroner for å bygge det som skal vere det største kufjøset i Balsfjord.
– Tenkjer du av og til på dei investeringane før du sovnar om kvelden?
– Eg sovnar ganske fort. Men jau då, ein tenkjer litt på det. Det er mykje pengar som skal tilbake på eit tidspunkt. Dess meir støy det er med det politiske rundt landbruket og sånn, dess meir tenkjer ein på det. Men det må jo gå eit vis, seier Jørgen.
For tjue år sidan hadde det store fleirtalet av gardsbruk lite eller inga gjeld. Slik er det ikkje lenger. Berre på dei ti siste åra har talet på gardar med meir enn 4 millionar i gjeld blitt dobla. Større gardar krev større investeringar.
Eit fjøs i dag er heller ikkje det same som for tjue år sidan. Nye krav om lausdrift og auka dyrevelferd krev større areal. Ny teknologi som mjølkerobotar er dyre i innkjøp.
– Korleis opplever du den politiske støtta er for å ha eit landbruk i heile landet?
– Det er varierande alt etter kven du høyrer på. Ein trøyster seg med den tanken at vi må jo ha noko å ete. Så lenge vi lagar trygg og god kvalitetsmat, så tenkjer eg at vi kan vel ikkje bli borte.
[ Bondedraumen kan gjera Markus til gjeldsslave ]
Usikker framtid
Aron på 8, yngste generasjon bonde i familien Slettmo, er ikkje i tvil om at han har tenkt å ta over garden etter sin far igjen når han blir vaksen. Men kor er landbruket i nord når det er hans tid til å ta over? Om alt held fram i same retning som no, kvar er norsk landbruk om tjue år?
Vårt Land spør professor i statsvitskap Jostein Vik ved NTNU. Han har forska på matproduksjon, landbruk og landbrukspolitikk i eit par tiår.
– Det er eit vanskeleg spørsmål! Det som er sikkert at det aldri blir akkurat sånn vi trur, seier Vik
Om vi held oss til den føresetnaden at utviklinga held fram som no, så vil det vere nokså få gardsbruk igjen i nord om tjue år, trur Vik. Det vil bli vesentleg færre bruk totalt, men reduksjonen vil ikkje vere likt fordelt i heile landet. Dei mest produktive og marknadsnære områda på Austlandet, i Trøndelag og på Jæren, vil framleis ha eit stort landbruk. I meir marginale område i nord og i vest vil det blir lite att.
Nisjeproduksjon
Nisjeproduksjon kan vere ei løysing for enkelte, også i nord, understrekar Vik. Vår reise gjennom Troms nærmar seg slutten, men vi har eit siste besøk på geitebruket til Tone Merete og Trygve Rognmo på Storhaugen i Malangen. Vêret har gått frå surt til hustrig, og politikarar, landbruksbyråkratar og journalistar samlar seg tett saman på skinnfellkledde benkar med eit bugnande bord av eigenprodusert ost framfor oss.
I Noreg går det meste av geitemjølka til å produsere brun geitost og gudbrandsdalsost. Ironisk nok blir mykje av osten med namn frå dalstrøket inst i Innlandet produsert nettopp her, på meieriet i Balsfjord. Men å levere geitemjølk dit er ikkje veldig lønsamt. Derfor har Tone Merete bygd eit lite gardsysteri i kjellaren på våningshuset.
– Når kvoten er brukt opp så får vi ingenting for mjølka. I fjor hadde vi mjølk som vi nesten kunne slått ut i vasken. Men no brukar vi litt på å produsere ost som vi sel sjølv, så då blir økonomien betre.
[ Bollestad: – Jordbruksoppgjeret var ei tapt moglegheit for jordbruket ]
Ingen vil ta over
Etter at ostefatet er tømt, let vi landbruksministeren og følgjet få køyre i førevegen tilbake til hotellet. Vi står att saman med Herbjørg Rognmo. Ho er mor til Trygve og svigermor til Tone Merete Rognmo. Saman med mannen starta ho opp med geiter på garden for over femti år sida.
– Eg har ikkje tal på kor mange gardar som er lagt ned. Då vi starta opp på 60-talet var alle gardane i området i drift.
– Kor mange av geitebruka trur du her er igjen om ti-tjue år?
– Det er ikkje godt å seie. Folk i bygdene forsvinn. Det er snart berre gamle igjen. Det kjem ikkje nye arbeidsplassar og nye folk, og så blir det sentralisering, og det blir lengre å reise og vanskelegare å bu, og folk flyttar inn til sentrum. Og så gror det igjen.
– Har du tru på at barnebarnet skal ta over?
– Nei, ho seier ho har fått seg ein kjærast, og ho er så redd for at han skal like seg i fjøsen, seier ho lattermildt:
– Nei, ho skal bli flymekanikar. Eg trur ikkje nokon av ungane er interessert i å ta over, legg ho til. Så tenkjer ho seg litt om før ho held fram.
– Men eg trur kanskje den dagen kjem at fleire må produsere mat her i verda. Då vil det ta tid å komme i gang igjen.
Politisk val
Landbruksforskar Jostein Vik understrekar at korleis landbruket skal sjå ut i framtida er opp til politikarane.
– Til sjuande og sist er dette eit politisk val. Alle delar av landbruket er i siste instans regulert av Stortinget.
Han viser til at det er regulering som har ført til at landbruket ser ut som i dag. Vi har færre bønder med større gardsbruk fordi ein har stilt effektiviserings- og produktivitetskrav til bøndene. Tilskotsordningane er innretta med same mål.
Han peikar på fleire endringar som kan gjerast for å snu utviklinga, om ein vil. Tilskot kan til dømes rettast mindre inn mot pris og volum, og meir mot areal. Ein kan redusere effektiviseringskravet. Kvote- og konsesjonssystemet kan brukast aktivt, og kjedene si innkjøpsmakt kan regulerast.
– Men til sjuande og sist handlar det om at ein større del av løna til bøndene i så fall må komme over statsbudsjettet, understrekar han.
– Og det kostar!
[ Håpar på dyre løfte frå Støre ]