Utøya er heilag grunn

Samfunnsforskaren Ingeborg Hjorth har undersøkt den nasjonale minnestadprosessen etter 22. juli 2011, i lys av tilsvarande prosessar i andre land. I USA blei åstader for terror raskt definerte som «heilag grunn», fortel ho i ein artikkel i Norsk sosiologisk tidsskrift.

For mange truande er ordet heilag reservert for det religiøst opphøgde – det mystiske som framkallar ærefrykt, «det som er heilt annleis», slik religionshistorikaren Rudolf Otto sa det. For meg som kristen gir dette meining, og samtidig trur eg at heile skaparverket rommar det heilage, fordi den alltid skapande, sårmerka og levande Gud fyller det frå inst til ytst. Andre religiøse utgangspunkt gir andre tankar om det heilage. For ein ateist er det gjerne irrelevant. Men hjå veldig mange menneske, gir tanken på menneskelivet som «heilagt og ukrenkeleg» gjenklang.

Heilage historier

Innanfor dagens kristne praktiske teologi blir sjelesorg (eksistensiell omsorg) gjerne kalla «heilag grunn», fordi menneske fortel ope om livserfaringar og indre sår til sjelesørgjaren. På slik grunn skal ein trø varsamt.

Folk som har blitt ramma av terror har inga plikt til å driva folkeopplysing eller historieformidling

«Ta skorne av føtene! For staden du står på, er heilag grunn,» ropte Gud til Moses, ifølge Bibelen, frå ein brennande tornebusk. Den episkopale biskopen Michael Curry meiner at grunnen var heilag fordi Gud fortalde historia si der. «Og kvar gong nokon fortel historia si, står du på heilag grunn,» seier han på nettstaden for forsoningsprosjektet Sacred Ground.

Uansett om ein er einig i slik «heilaggjering» eller ikkje, vil pilegrimane til Utøya bli tatt i mot av menneske, bygningar, minnesmerke og utstillingar som fortel historier som fortener at øyrer, auge – ja, kroppar tar i mot dei. Folk som har blitt ramma av terror har inga plikt til å driva folkeopplysing eller historieformidling. Når dei likevel gjer det, er det ei gåve til fellesskapet.

Ein tredelt pilegrimsveg

Pilegrimsvandring til norske terrormål er inspirert av Kyrkjenes verdsråd (KV) si rørsle Pilgrimage for Justice and Peace som begynte i 2013. KV oppfordra «alle menneske av god vilje» til å bruka sine «gudgitte gåver i handlingar som forandrar». Ønsket var at kyrkjene skal bli fellesskap for heiling og medkjensle, som bidrar til rettferd og fred. Pilegrimsinitiativet har gjort mange solidariske besøk til stader og menneske som har opplevd urett og tragediar, til dømes urfolk.

Metodikken dei brukar er tredelt: Via Positiva, den positive vegen, handlar om å «feira gåvene». Den løfter fram livskreftene og alt det gode som finst uavhengig av det vonde. Via Negativa, den negative vegen, er å «besøka såra». Ein oppsøkjer åstader for urett og ufred, lyttar til historier og lærer om det vonde som har skjedd. Via Transformativa, å «endra uretten», handlar om å la seg forandra, og la pilegrimsvandringa leia til konkret forandring og motstand mot det vonde.

Sår på samfunnskroppen

Dette felleskyrkjelege tiltaket har altså inspirert Areopagos til å starta prosjektet «Nasjonale sår» i samarbeid med Samarbeidsrådet for tros- og livssynssamfunn, Norges Kristne Råd og Mellomkyrkjeleg råd i Den norske kyrkja. (Me samarbeider også med Utøya AS og Trefoldighet, freds- og forsoningskirken i Oslo, om pilegrimsvandringa på Utøya). Me vil samla nordmenn med ulik trus- og livssynsbakgrunn for å gjera pilegrimsvandringar til åstader for terror – i solidaritet med medborgarar som er særleg utsette for dette.

Målet er å byggja opp under det mangfaldige og umisselege oss

Me kallar prosjektet «Nasjonale sår», vel vitande om at terroren var retta mot spesifikke grupper: Det var AUF som var terrormål i 2011, i form av ungdom på sommarleir, og Arbeiderpartiet, i form av folkevalde og statstilsette på jobb i fellesferien for å oppretthalda samfunnsfunksjonar. Det var muslimar og ikkje-kvite som var terrormål i 2019, i form av medlemmar i Al-Noor-moskeen og ei ung stesøster i Bærum. Homofile var terrormål i 2022, i form av Pride-feirande folk i Rosenkrantz’ gate i Oslo. Jødar var målet for skytinga med automatvåpen mot synagogen i Oslo i 2006. Terrorbombinga av Nor moské i Oslo i 1985, hadde ahmadiyya-muslimar som mål.

Deltakarane på pilegrimsvandringa til Utøya er både folk som har kjent eitt av desse angrepa eller følgene av det på kroppen, og folk som ikkje har gjort det. Me vil unngå offergjering av menneske og stader. Målet er å byggja opp under det mangfaldige og umisselege oss. «Liksom kroppen er éin, endå han har mange lemer, er alle lemene éin kropp, endå dei er mange», og «om ein lem lid, så lid alle dei andre med», skriv Paulus om den kristne kyrkja. Men metaforen kan fint brukast på det store fellesskapet. Som Nordahl Grieg skreiv: «Vi er så få her i landet, hver falden er bror og ven» (i Friheten 1943).

Fellesskapserfaring av stillheit

Terror kan gro fram i jordsmonn av mistillit, polarisering og fragmentering. Splittande krefter er ikkje berre truslar mot samfunnstryggleiken, men også mot den psykiske og eksistensielle folkehelsa. Så me må stadig utforska nye måtar å styrka fellesskap på tvers av forskjellar.

Pilegrimsvandring som form og metodikk har religiøse, kulturelle og estetiske sider som kan opna nye erfaringsdimensjonar. Korleis er det for ein muslim, med pilegrimserfaring frå Mekka og Medina, å besøka Utøya – ikkje som konferansedeltakar, men som pilegrim? Kva skjer inni ein katolikk, som før har vore pilegrim til helgenkyrkjer, når ho er pilegrim på ei øy der 69 personar blei martyrar for demokratiet og mangfaldssamfunnet? Kan ein ateist dra nytte av ressursane frå religiøse pilegrimstradisjonar i denne forma? Det vil visa seg.

I dagens Noreg blir pilegrimsvandring brukt som eksistensielt helsetilbod for alt frå forsvarsveteranar til etterlatne ved sjølvmord

Pilegrimsreiser til populære heilagstader kan vera svært bråkete opplevingar. Men felles tausheit mens ein går saman med andre, til dømes rundt Utøya, kan vera ei sterk og annleis erfaring av fellesskap.

Juks å ta buss?

For mange moderne pilegrimar er vandringa til fots vel så viktig som pilegrimsmålet, og det er lett å skjøna. Særleg langvandringar over fleire dagar kan gi stor gevinst for både kropp og sinn. I dagens Noreg blir pilegrimsvandring brukt som eksistensielt helsetilbod for alt frå forsvarsveteranar til etterlatne ved sjølvmord.

Ordet «rosetog» fanst ikkje i språket før den sommaren

Samtidig er lange fotturar i terrenget utilgjengeleg for ein stor del av befolkninga, både av helsemessige og sosioøkonomiske årsaker. Så i staden for to dagars fottur til Utøya frå Regjeringskvartalet, vil me ta buss. Den litt ulente Kjærlighetsstien kan ikkje tilretteleggjast for alle, men mange viktige stader på Utøya er heldigvis tilgjengelege uansett om ein kan gå eller ikkje.

Truspraksis og ritualisering

I seg sjølv er pilegrimsvandring som fenomen eit ritual, men for arrangørane er det ønskjeleg og viktig at bønn og truspraksis får rom. For å unngå religionsblanding vil ulike representantar be og lesa tekstar frå sine tradisjonar etter tur. Dei som det er naturleg for deltar, dei andre observerer. Livssynshumanistar deltar på sine premiss. Til saman blir dette ei felles ritualisering som kan skapa meining utover dei enkelte delane.

I 2011 reagerte nordmenn på 22. juli-terroren med mykje spontan, offentleg ritualisering. Ordet «rosetog» fanst ikkje i språket før den sommaren. I etterkant har nokre pårørande og etterlatne uttalt at det blei for mykje roser og lystenning, og for lite rom for raseri. Det er ein viktig respons på det som kan opplevast som ei estetisering av tragedien.

Samtidig er symbol, som blomar og lys, multivalente. Det vil seia at dei kan bety mange ting på same tid, eller bli gitt ulike tydingar. Dei kan vera lada med både kollektiv og individuell meining, knytt både til gamle verditradisjonar og det situasjonsbestemte. Pilegrimane på Utøya vil få høve til å bera med seg ein liten stein, frå ei av strendene der. Det er inspirert av moderne pilegrimar si nytolking av ein gammal kristen tradisjon, der folk bar stein på vandringa, opphaveleg for å gjera bot. På Utøya kan deltakarane knuga steinen i raseri eller sorg, og kyla den uti den mørke Tyrifjorden om dei vil. Eller dei kan bruka den som «jordingsverktøy», for å halda seg sjølve fast i nået, om inntrykka blir overveldande. Dei kan stryka over den som kinnet til ein redd 14-åring. Dei kan leggja den respektfullt ned på minnestaden «Lysningen» mellom dei høge furutrea – inspirert av jødisk praksis på gravplassar.

«Eg trudde det var ein skummel stad»

Før eg skulle til Utøya for første gong, i 2022, hadde eg vondt i magen fleire dagar. Eg såg fram til meiningsfullt besøk og konferanse, men grudde meg til å vera på åstaden for Noregs verste massedrap i fredstid. På veg heim derifrå, på den vesle ferja Torbjørn, spurde eg ein annan deltakar korleis ho hadde hatt det der. Det norske språket hennar var enkelt, men sette presist ord på mi eiga erfaring: «Eg trudde det var ein skummel stad. Men det var ikkje det.»

Trass dei enorme tapa, er Utøya blitt ein sterk formidlar av motstandskraft og livskraft, og derfor håp. Nå får kristne, jødar, muslimar, buddhistar, livssynshumanistar, hinduar og andre pilegrimar med ulik alder, bakgrunn og politiske meiningar, lov å komma dit – for å dela dette håpet og hegna om livskreftene og vårt felles oss. Som om me bar eit barn varsamt på armen.

Neste år og vidare

Dette er den første vandringa. Neste år vil synagogen i Bergstien i Oslo ta i mot pilegrimar 11. mai, og vandringa er open for alle. I 2025 er me velkomne til Al Noor-moskeen i Bærum. Dei neste åra vandrar desse midlertidige, men meiningsfulle fellesskapa forhåpentlegvis vidare til Rosenkrantzgate, Regjeringskvartalet, Frogner og andre stader.