Jula vart feira også krigsvinteren 1942. Frå den minneverdige påskedagen same året, då meir enn 90 prosent av prestane i Den norske kyrkja la ned embeta sine, under grove trugsmål om straff for landsforræderi, hadde dei – så langt det var praktisk mogleg – halde fram med å gjera alt vanleg prestearbeid. Etter brotet med staten var det ingen veg attende. Folk måtte velja mellom NS-kyrkja og den frie folkekyrkja. Slik skulle det vera i drygt tre år framover.
Hausten hadde vore lang og tung. Om lag fjerdeparten av prestane vart anten arresterte, internerte, forviste eller regelrett kasta ut av heimane sine. Ute rasa krigen vidare. 1942 var året med flest torpederingar og krigsforlis for den norske handelsmarinen. I oktober og november stod slaga både om Stalingrad og om Afrika og Suez-kanalen, begge deler viktige vendepunkt. Men det var så mange slike «avgjerande» hendingar. Det er først i ettertid vi veit at i denne jula var berre halvparten av dei vonde krigsåra gjennomlevde.
Det var difor mykje å leggja fram for Gud i bøn denne jula.
Motivasjonen
Men det var éi hending som var utløysande faktor for at det vart laga ei «bøn om fred» til bruk i kyrkjene denne krigsvinteren. Det var det som hende på berre ein månads tid i oktober-november 1942, i den samordna aksjonen mot jødane i Noreg. To veker etter rassiaen og to veker før deportasjonen, protesterte kyrkja mot det som hende. Ein grunngav protesten med alle menneske sitt likeverd (Gud gjer ikkje skil på folk, Rom 2,11), og i den nyvunne forståinga av Rom 13, slik det var formulert i Kirkens Grunn: Styresmaktene skal vera til redsel for den vonde gjerninga. For det tredje viste ein til den augsburgske vedkjenninga sine ord om grensene for verdslege styresmakter sitt mynde.
I ei bøn om fred, midt i verdskrigen, er det jødefolket si åndelege frelse som har prioritet framfor harmen og sorga over det som skjer i dødsleirane
Det er grunn til å tru at fleire prestar gjorde som prost Henrik A. Seip i Skien, som i kunngjeringane gav ein motivasjon for bøna som følgde. Han uttrykte sorg over det som har skjedd og framleis skjer med jødane: «Særskilt blir Israels ulykkelige folk nevnt. Før vi ber bønnen sammen, vil jeg at menigheten skal vite at der av vår kirkes ledende menn, de kristelige organisasjoners og dissentersamfunnenes ledere er blitt rettet en inntrengende henvendelse til ministerpresidenten i anledning av jødenes stilling i vårt samfunn. Bønn og handling har her fra kirkens side vært forenet.»
Den «inntrengende henvendelse» han viser til vart i ettertid kalla «hebrearbrevet».
Bøna om fred
På ei av gudstenestene i jula las så alle «lojale» prestar Bønn om fred julen 1942. Bøna – på mange vis ei retorisk perle – er prega av klassisk botsterminologi: «… nå ser du oss Gud, i vår dype nød og vanmakt». Gud har lagt si hand tungt på «oss og tuktet oss med megen ulykke og lidelse.» Så kjem overgangen: «Men redd oss så … fra krigens elendighet før vi alle går rent til grunne» og «gi oss en rettferdig og varig fred.»
Deretter vert ulike grupper nemnde; dei som lir og døyr på slagmarkene, dei som sørgjer over sine kjære, alle heimlause og forfølgde. Så langt demonstrerer fredsbøna ei vanleg forståing av krigen som konsekvens av synd og som straff, men også ein ambivalens overfor eit både eksplisitt og implisitt spørsmål som vi møter mange stader i krigspreikene: Er det «vår» synd som har ført til dette?
I ettertid bør vi seia: Ikkje noko i dette sitatet står seg godt i ein teologisk refleksjon
Men mot slutten av bøna kjem eit avsnitt som viser at heilt alminneleg, «from» tankegang i kyrkja er på lag med eit tidstypisk syn på jødar. Slik kunne bøna også byggja opp under fordommane i samfunnet. Det tvetydige synet på jødane sin lagnad ser vi m.a. i denne velmeinte formuleringa: «Kom ditt løfte i hu og forbarm deg over ditt ulykkelige folk Israel. Bruk dets trengsler til å fjerne dekket fra folkets øyne, så det må se opp til Ham som det har gjennomstunget, og bli frelst. Gi dem også i all ytre forfølgelse og lidelse din nådige hjelp. Og gjør en ende på hatet mellom folkene og rasene.»
Står seg ikkje godt
Avsnittet har tre saklege ledd: Israels folks frelse, jødane sin uhyggelege lagnad og til sist at det må bli ein ende på hatet mellom folk og rasar. I ettertid bør vi seia: Ikkje noko i dette sitatet står seg godt i ein teologisk refleksjon.
I dette sitatet er det eksplisitte tilvisingar til profeten Sakarja 12,10 og 2. Kor 3, 14-15. Saman med ein implisitt referanse til Luk 19, 41 ff, leier det tankane i retning av den gamle, europeiske «kristenkulturen» sitt syn på jødane. Den (mis)forstår Jesu gråt over Jerusalem og dei veldige profetiane om byens og folkets ulukke som Guds straff over dei som drap Jesus. Dermed blir dei gåtefulle orda hos Sakarja låst i ein ferdig og farleg narrativ. Då kan også noko av skulda for overgrepa mot jødane leggjast på offera.
I ei bøn om fred, midt i verdskrigen, er det jødefolket si åndelege frelse som har prioritet framfor harmen og sorga over det som skjer i dødsleirane. Endeleg merkar vi oss bøna sine ord om at Gud må gjera ein ende på «hatet mellom folkene og rasene». Orda må høyrast slik at dei legg ei slags likevekt til grunn, ei fordeling av skuld og ansvar, som det sjølvsagt ikkje var dekning for.
Bismak
Fredsbøna jula 1942 stadfester det som prof. Chr. Hoffmann formulerer slik (i boka Nasjonalhistorie og minoritetshistorie): «Spenningen mellom solidarisk nærhet og polemisk distanse er karakteristisk for den kristne vurderingen av den jødiske historien, og har preget den kristne historieskrivningen helt opp til moderne tid.»
Knapt nokon ville i 1942 ha gjort seg slike refleksjonar når dei høyrde bøna. Den var jo gjennomsyra av omtanke for det jødiske folket. Men bismaken sit i.
