Er det ein danske som står bak dei viktigaste orda i norsk litterær offentlegheit?
Med formuleringa om at litteraturen bør ta opp samfunnsaktuelle tema og «sette problem under debatt» frå 1871, inspirerte Georg Brandes mange av våre største diktarar. Både Camilla Collett og Bjørnstjerne Bjørnson var forfattarar som skreiv nokre av sine viktige verk med desse orda på minnet. Men også opp til vår tid har læresetninga til Brandes ligge som eit ekko over den norske bokheimane.
Og det er eg glad for, for litteraturen skal romme både dei aller største og dei aller minste problema i samfunnet vårt.
Derfor har vi ein stolt tradisjon i Noreg med forfattarar som engasjerer seg i det offentlege ordskiftet, tenk berre på Jens Bjørneboes oppgjer med skolestellet etter romanen Jonas eller no sist med Zeshan Shakars bøker om utanforskap i Noreg.
Men det betyr også at vi får forfattarar som går på trynet mens alle ser på. Slik Ketil Bjørnstad gjorde sist veke med sitt innlegg i Aftenposten om Ukraina-krigen.
Den modige Stig Sæterbakken
Vi vil ha forfattarar som bryr seg. Også når dei meiner upopulære ting.
Eg er ein dei som meiner at Stig Sæterbakken ikkje berre var i sin fulle rett til å invitere holocaust-fornektaren David Irving til Norsk litteraturfestival på Lillehammer i 2009. Eg synest også det var ein god idé. Ikkje fordi eg støttar holocaust-fornektarar og andre nazistar, men fordi eg er temmeleg sikker på at Stig Sæterbakken ville fått i gong ein god samtale og debatt om historiefornekting, antisemittisme og kva skade litteratur kan utrette. Ikkje fordi vi kunne ha snakka Irving og folk som han til fornuft, men vi ville kanskje ha skjønt betre kva for krefter vi har med å gjere.
Da den norske offentlegheita, og eit stor fleirtal av Sæterbakkens forfattarkollegaer, viste avsky mot Sæterbakkens booking, heldt eg kjeft. Sæterbakken trakk seg, og arrangementet vart aldri gjennomført. Det krev lite mot av meg, i 2024, å seie at eg eigentleg støtta Sæterbakken.
Ketil Bjørnstad har vist eit mykje større mot.
Ingen ny verdskrig
Under tittelen «Hva kan begrunne en ny verdenskrig?», argumenterer han for at det heilt sidan starten av har vore ein skeiv dekning av Ukraina-krigen. Og så prøver han å seie noko om at ytringsrommet i Noreg er blitt lukka i etterkant, og at krigen kunne vore unngått dersom Vesten verkeleg ønska fred.
Det er fullt mogleg at Bjørnstad meiner eg ikkje er heilt presis når eg her prøver å forklare kva han har skrive. Men det er også temmeleg vanskeleg å skjønne heilt kva det er han verkeleg meiner.
Til Bjørnstads forsvar så verker det som om folk flest er ueinig med meg: Dei skjønner veldig godt kva det er Bjørnstad meiner. Kommentarfeltet, både på Aftenpostens side og på Facebook, har eksplodert. Det har ramla ned eit teppe av avsky og kritikk over Bjørnstad og teksten hans.
Og det kan eg godt forstå.
Bjørnstad skuffar
For stikk du hovudet opp av sanda og seier at Ukraina-krigen er ein krig vi ikkje bør støtte, får du kjeft. Noko av grunnen er truleg at Ukraina aldri starta ein krig – det var Russland og Putin som valte å starte ein krig der menneske døyr i hopetal. Og så er det er opp til Ukraina å avgjere korleis dei skal kjempe mot eit militært angrep frå ein stormakt – det er ikkje opp til meg eller deg eller Bjørnstad.
Men det er lov å seie at vi bør jobbe for fred. Da er det smart å også argumentere for at det vart forsøkt i mange år å forhandle med Putin, også etter at han tok Krim med militær makt i 2014. Og skal ein trekke linjene tilbake til andre verdskrig, er det også smart å ta inn over seg korleis datidas fredsforhandlingar, leia av Neville Chamberlain, viste seg å vere fullstendig mislukka.
Vi vil ha forfattarar som bryr seg. Også når dei meiner upopulære ting.
Dette, og meir til, kunne Bjørnstad tatt med i teksten sin. Eg trur nok han ville fått kjeft uansett. For skal du argumentere for dette, er det smart å skrive godt og tenke rett. Og det er her Bjørnstad skuffer mest.
Kunstnarar bør halde kjeft
For sjølv om fleire meiner at Bjørnstad med denne teksten har gått ærendet til Putins etterretningsagentar, er eg meir irritert over at han slår eit slag for den gode, gamle påstanden om at kunstnarar eigentleg bør halde kjeft fordi dei ikkje veit kva dei snakkar om.
For det er rotete å trekke inn korrupsjonen i Ukraina, Hunter Bidens rettssak i USA, og å spekulere i kvifor ukrainske menn flyktar frå verneplikten i ein slik tekst som dette.
«Alt dette satt jeg stille hjemme i stuen og registrerte,» skriv Bjørnstad. Men det må vel ha vore ganske mykje anna som han også sat heime og fekk med seg? Meiner han verkeleg at det ikkje har vore ein god nok samtale om Ukraina og krigen sidan Russland gjekk til fullskala angrep i februar 2022? Eg har vanskeleg for å sjå at han grunnlag for å hevde dette.
På mange måtar hadde det vore meir ryddig av Bjørnstad å skrive at det er vanskeleg å kjempe for ein hardbarka fredslinje i Ukraina-krigen. Han kunne ha stilt spørsmålet om kva Mahatma Gandhi eller Martin Luther King jr. ville ha gjort, og diskutert om det hadde fungert mot russiske styrker. Det er få her til lands som argumenterer for ein pasifistisk linje i Ukraina-krigen. Og det vil vere tøft å stå for ei slik linje, men slik er livet: Du får motstand når du hevdar noko upopulært.
Dessverre vel Ketil Bjørnstad å vere upresis, utydeleg og ja, litt konspiratorisk?
Og som eit uverdig punktum trekk han med seg Stefan Zweig i dragsuget.
Ein roman for ukrainarar
Den austerrikske forfattaren Stefan Zweig (1881–1942) var ein av dei største forfattarane på 1900-talet, men er i dag mest kjend for den vakre elegien Verden av i går (1941). Denne romanen skreiv Zweig etter å ha sett sitt kjære Europa gå i oppløysing, først med 1. verdskrig, før nazistane tok makta i både Tyskland og Austerrike og verda vart pressa ut i enda ein verdskrig. Zweig opplevde bokbrannane og jakta på jødane, og i 1942, da det såg aller mørkast ut, tok han sitt eige liv.
Verden av i går er ein vakker roman, men det er også ein underleg roman å trekke inn for Bjørnstad. Litt fordi Zweigs ord om krigsrus og dei alliertes propaganda ikkje er romanens store styrke. Og mest fordi romanen er eit vitnesbyrd om at ein verda kan gå under, rett framfor auga våre. Sjølv den største kulturnasjonen kan bli barbarisk, sjølv din eigen heimby kan bli utrygg, og sjølv ein feira forfattar må flykte på grunn av sin religion, sin motstand, si skrift.
Eg vil tru at ukrainarar les Verden av i går og kjenner seg igjen i dette. Etter å ha lest Ketil Bjørnstads innlegg, har eg større vanskar med å skjønne korleis han kjenner seg igjen i Stefan Zweigs roman.
