Er Mark Zuckerberg vår tids Marlboro Man?

Fleire gonger i veka minner Facebook meg om eit flaut bilde, eller ein tørrvittig oppdatering frå gamle dagar. Dei kallar det «minner» og med gamle dagar meiner eg dei første åra etter Facebook for alvor vart rulla ut frå 2007. Same året kom også Apple med iPhone, og internett vart endra for alltid. Google var første ute med sine algoritmar, og Facebook gjorde Mark Zuckerberg til den fremste av dei urbane, nerdete megakjendisane.

På Facebook kunne du avtale eit møte eller dele bilete frå ein fest. Menneske med formidlingsbehov kunne ytre sine meiningar og spreie dei ut til folket. Dei var ikkje lenger avhengige av å komme gjennom ein redaktøren sitt filtrerande blikk. Det var ei sann demokratisering av ordskiftet. Då eg delte bilete frå festar på Bømlo gjorde eg det med utgangspunkt at dette var noko eg delte med min utvalde krets av vener.

Det er openbert for alle at sosiale medium stel vår tid. Men det er først nå konsekvensane byrjar bli klare

Det er me som er produktet

No veit me betre. Facebook, Instagram, Snapchat og TikTok er ikkje først og fremst sosiale medium, men rå seljarar. Produktet dei sel er vår merksemd. Og kundane er annonsørar.

Kvart bilete eller tekst me legg ut, inneheld brikker av informasjon som me gir frå oss. Kven er våre vener? Korleis bruker me fritida? Kor mange barn har me? Kva for vanar har me? Ved hjelp av enorm datakraft kan selskapa setje saman informasjon som dei sel til annonsørane.

Vil du lese meir om dette, sjå filmen «The social dilemma» på Netflix. Kanskje har algoritmane sendt deg dit allereie. I filmen fortel tidlegare tilsette i dei store teknologiselskapa om korleis åtvaring om etiske brot vart ignorert i jakta på enda meir av di merksemd, sjølv profittmotoren bak teknologiselskapa.

Det er openbert for alle at sosiale medium stel vår tid. Men det er først nå konsekvensane byrjar bli klare. Dei siste tiåra har sjølvskading og sjølvmord auka i USA. Også i Norge aukar mentale sjukdomar blant unge. Det er framleis ikkje semje om at krigen om vår merksemd er årsaka, men mykje peikar i den retning. Selskapa bruker datakraft til å gjere unge hekta på eit skadeleg produkt. Lekkasjar til Wall Street Journal i 2021 viste at Facebook kjente til at forretningsmodellen til selskapa var skadeleg.

Tobakk og teknologiselskapa

Her kjem Marlboro Man inn. Det handlar ikkje om dei flaue bileta me la ut av oss med ein sneip i kjeften på fest i 2009. Parallellen er rettsprosessane mot dei store tobakksselskapa som tente milliardar på å gjere folk avhengige av eit produkt som dei visste var skadeleg.

Over 40 amerikanske statar brukar nå same argumentasjon mot Meta, eigarselskapet bak Facebook, Instagram og Whatsapp. Også TikTok, som har kinesiske eigarar, er under etterforsking. Riksadvokatane i den breie koalisjonen av statar som tek del i søksmålet, meiner at teknologiselskapa bryt lova som skal verna barn på digitale flater.

«Som New Jerseys øvste ansvarlege for rettshandheving, og som forelder, føler eg sterkt at det ikkje finst noko viktigare enn å sikre våre barn sitt velvære. Og vi veit at i sosiale medium si æra, har deira mentale helse aldri vore meir truga», skreiv statsadvokat i New Jersey, Matthew Platkin i ein uttale.

Medan Facebook meir og meir er blitt godt vaksne sin tumleplass, er det Instagram som statsadvokatane rettar det meste av skytset mot.

Her kan du leggje til filter som tidvis berre er morosame, andre gonger kan filtrere «hjelpe» ungdom til å endre utsjånaden sin. Varslingar på telefonen er designa for å varsle at noko har skjedd, men som ikkje fortel kva som har skjedd før du kastar deg inn i den altoppslukande straumen av bilete og oppdateringar.

Dei fleste av oss kjenner desse tre prikkane som varslar at ein kontakt skriv ei melding. Den er designa for å halde merksemda di på sida, langt lengre enn det ville tatt å lese den ferdige meldinga. Brukarane får ingen pause mellom kvar gong ein ven postar. Sjekkar du Instagram-kontoen ein gong per dag, vil du gå glipp av oppdateringar som du ikkje finn att. Straumen av videoar og oppdateringar er konstant. For kvart sekund barnet er pålogga, renn reklamekronene inn i lomma på teknologiselskapa.

Meta slår tilbake og seier at selskapet er like opptatt som andre av å gi tenåringar ei trygg, positiv oppleving på nett. Fleire tiltak har blitt sett i verk for å støtte unge brukarar og familiane deira, melder selskapet ifølgje National Public Radio i USA.

Eigentleg er det litt dårleg gjort å samanlikna Marlboro Man med Meta-sjef Mark Zuckerberg. Marlboro Man var berre ein posterboy for eit av mange tobakksselskap. Zuckerberg er ein av dei rikaste personane i verda og det han bestemmer får store konsekvensar for millionar av menneske over heile verda.

Det er fullt mogleg å setje hardt mot hardt og stengje ute medium

Det ligg håp her også

Tobakksindustrien måtte betale ut milliardar av kroner i erstatning. Dei måtte endra marknadsføringa si radikalt, også i land der tobakksreklame var tillate. Det er framleis lov å røykje, men reguleringar har redda mange liv.

Håpet ligg i at det same kan skje med teknologiselskapa. Heldigvis vart planane om å utvikle Instagram for kids – barn ned til 10 års alder – lagt på hylla. Men det høyrer ikkje heime nokon stad at Zuckerberg kan bestemme at aldersgrensa for Instagram er 13 år.

Søksmåla i USA vert følgt nøye over heile verda. Det kan tyde på at styresmakter er i ferd med å vakne etter å ha vore håplaust bakpå. Det er fullt mogleg å stramme inn på dei meste inngripande metodane. Det er fullt mogleg å setje hardt mot hardt og stengje ute medium.

I motsetnad til tobakk er det fullt mogleg å bruke internett og sosiale medium utan å skade helsa. Eg har inga tru på at me kan rulle tilbake teknologi i seg sjølv. Algoritmane kan også hjelpe oss til å finne god informasjon.

Ei aldersgrense bør derimot komme, kanskje bør den vere 18 år for dei mest vanedannande teknologiane.

Dagens generasjon 14-åringar bør vere den siste som teknologiselskapa kan lure.

Me veit godt at røykjelova ikkje førte til død for restaurantnæringa, sjølv om åtvaringane var mange. Dei giftige røykskyene ligg ikkje lenger tjukke over arbeidsplassar, sjukehuskorridorar eller restaurantar. Jean Twenge, psykologiprofessor ved Universitetet i San Diego, set ord på håpet. Kanskje vil me i framtida sjå på 14-åringars bruk av sosiale medium som me i dag ser på røyking i kontorlokale.