Kortreist mat har óg ei meining

Det aller første minnet eg har frå gardsarbeidet heime i Sogn, er frå då vi skulle få inn tørt høy. Far min la ut tau. Vi la høyet godt til rette, stramma tauet og tok kvar vår bør på ryggen: Han tok ei stor, eg ei lita.

Det var hardt strev og heile familien i arbeid. Hesten Bruna var lenge den einaste trekkrafta. Sjølv etter at far min kjøpte ein liten traktor, var det Bruna som nokre år samla graset for oss som skulle hesja om sommaren, og drog lass med høy om vinteren frå løene i utkanten av garden.

Traktor effektiviserte, men fjerna ikkje slitet. Som 10-11-åringar kasta vi graset ned i siloen med handmakt. Det var ein hard kamp for å «lura» traktorlasset – å finna ut kvar graset var lett å ta, for ikkje å øydeleggja ryggen på det som hadde tvinna seg hardt i hop.

Slåtten starta før skoleferien tok til og blei ikkje ferdig før etter at ferien var over. Arbeidsdagane var over i sekstida. Vi kunne sparka fotball etter kveldsmaten.

Eg eig ikkje bonderomantikk. Men eg fekk eit nært forhold til maten, med mine eigne kyr og min eigen sau. Men det var tungt å ta farvel med dyr på veg til slakteriet, luka ugras og dra 30 liters mjølkespann til rampa før mjølkebilen kom.

God og trygg mat kostar. Vi møter dessutan bonden andlet til andlet. Det er viktig både å vita korleis folk lever og korleis maten vert til.

—  Johannes Morken, gjestekommentar

Beinhardt slit

Vestlandsk landbruk på 70-talet var beinhardt arbeid til låg løn. Men i 1975, det året eg gjekk ut av ungdomsskulen, gjorde Stortinget eit klokt vedtak: Inntektene i landbruket skulle opp på nivå med industrien. Protesten frå bøndene på Hitra, som nekta å betala skatt, nådde Stortinget.

På dei nær 50 åra som er gått, har kapital, teknologi og kunnskap teke over. Driftsbygningane er moderne. Slåtten går raskare unna. På låvebrua har eit transportband erstatta unge armar med høygaffel. Mjølka går rett i ein kjøletank. Mjølkespanna er blitt til pynt. Bøndene som satsar på dei største bruka, har mjølkerobot. Dei minste bruka er borte. Tre av fire gardsbruk er nedlagde sidan 1970. Dei attverande gardsbruka vert større. Det same vert traktorane. Forbruket av diesel går opp, for transport til leigd jord eit godt stykke unna.

Eg veit ikkje om jamstillingsvedtaket frå 1975 verkeleg let seg oppfylla. Industriarbeidaren går heim klokka fire. Ein vestlandsbonde tek kanskje siste turen i fjøset klokka halv ti om kvelden, for å sjå til dyra før natta. Mange har to jobbar.

[ Klimakampen står midt i matfatet ]

Med fjellet midt imot

Bonde etter bonde i mi barndoms bygd gir opp produksjon av mjølk. Rammevilkåra er for krevjande. Nokre let naboen driva jorda, andre driv berre kjøttproduksjon eller sel graset. Nede ved fjorden satsar mange på frukt og bær.

Frå den øvste dyrka teigen på min barndoms gard har vi utsikt mot fjellheimen og eit høgt fossefall og mot fjorden langt der nede. Her har det vore drive landbruk i hundrevis år. Midt i synsranda har den kvite trekyrkja stått i 400 år.

På desse teigane er det berre gras som kan dyrkast effektivt. Eller dei kan gro igjen. Lauvskogen står klar til å overta. Det er berre å opna grinda.

I teorien kan det sjølvsagt koma familiar som tek opp att strevet vårt frå 70-talet med å dyrka eigne poteter og grønsaker i bratta og gjerne ha gris og høner, slik vi hadde. Men det er teori, og uansett berre for litt av jorda.

Oppgitt

På flatbygdene blir fleire tusen dekar dyrka jord kvart år lagde under asfalt og betong. God matjord kan det ta tusen år å skaffa fram og to år erstatta med ein motorveg eller eit datasenter. Det gjer meg sint.

Oppgitt blir eg når klimakampen mot raudt kjøtt tek alt raudt under eitt. Ja, husdyr står globalt for 15 prosent av klimagassane. Utsleppa er særleg store med produksjon av storfekjøtt på svake beite der dyr treng mange år på å nå slaktevekt, på den andre sida av kloden. Reknestykket i Noreg er betre.

Vi treng maten både frå flatbygdene og frå bakkane på Vestlandet. På min barndoms gard er kyrne framleis «klimasmarte» kombikyr som både gjev mjølk og kjøtt.

Hadde eg vore vegetarianar, kunne eg ete avokado til kvar lunsj og refsa alt raudt kjøtt. Avokadoen vinn isolert CO₂-kampen med god margin. Men i Chile tyner produksjonen vassressursane på grensa til miljøkriminalitet.

Når sauene på Vestlandet kjem heim etter å ha levd på fjellgras og fjellbekkar i tre-fire månader, har eg betre klimasamvit av å eta fårikål enn av å setja til livs ein dagleg avokado.

Rundt oss der eg no bur austpå, satsar fleire og fleire bønder på å selja raudt og kvitt kjøtt, grønsaker, egg og honning direkte, på lokale marknader for utlevering av mat vi kan tinga på førehand. Der går varene, gjerne økologiske, utanom store kjeder og VGs matbørs, milevidt unna kjøpesenteret på Nordby.

God og trygg mat kostar. Vi møter dessutan bonden andlet til andlet. Det er viktig både å vita korleis folk lever og korleis maten vert til.

[ Tror på grønn revolusjon nedenfra ]