– Margit Sandemos Isfolket fekk heile Noreg til å lese, seier Sølvi Wærhaug.
I april er det 100 år sidan Sandemo blei fødd. Til saman blei Isfolket-serien, som kom ut på 1980-talet, trykt opp i over seks millionar eksemplar berre i Noreg. Det er seld over 40 millionar bøker totalt. Sagaen om Isfolket var ein retteleg kioskveltar.
– Sandemo introduserte fantasy-sjangeren for det breie laget av befolkninga, både kvinner og menn, små og store – og ikkje minst ungdom. Serien hennar var uhyre populær og bana vegen for ei rekke andre underhaldningsforfattarar.
Wærhaug, som kjente den svensk-norske forfattaren frå barndommen av, gav ut biografien om henne etter at den aldrande forfattaren døydde for seks år sidan. Tittelen var Eventyrdronningen.
– I Margits univers trong du ikkje vere stor, sterk og vakker for å vere ein helt. Sjølv den minst tenkelege kunne utgjere ein stor forskjell og løyse vanskelege oppgåver. Ho hadde tru på kjærleiken og at denne ville komme til dei fleste. Dette gav lesarane hennar større tru på seg sjølve, seier Wærhaug.
Margit Sandemos «Isfolket» fekk heile Noreg til å lese
— Sølvi Wærhaug
Utvidar universet med ny bok
Til hundreårsjubileet er det planlagt ei rekke markeringar for forfattaren som døydde i 2018. Ikkje minst kjem det om ein månad ut ei bok som bygg vidare på og utvidar Sandemos Isfolket-univers. Hilde Susan Jægtnes, som blei nominert til Brageprisen for den førre romanen sin, Jeg grunnla De forente stater (2021), kjem i slutten av februar ut med Solens sønn. Romanen er ein såkalla prequel – ei forhistorie – til Sagaen om Isfolket.
Jægtnes kan fortelje om eit sterkt og vedvarande forhold til Margit Sandemos bøker, som slo ned i livet hennar «som ei bombe» då ho var fjorten år.
– Eg snubla over ei av bøkene på ein rideleir. Det var bok nummer 22 i serien, som heitte Demonen og jomfruen. Eg las boka og blei trollbunden, fortel ho til Vårt Land.
– Den mannlege hovudpersonen blei oppfatta som ein demon på grunn av utsjånaden sin med overdimensjonerte skuldrer og kraftig hårvekst. Han blei misforstått. Det var spennande for ei ung jente å lese om ein mann som såg farleg ut, men som eigentleg var snill, seier Jægtnes.
Sandemos fantasy-bøker hadde handling frå Noreg og eit enklare språk enn Tolkiens Ringenes herre, som ho også hadde begynt å lese på denne tida. Ho blei raskt riven med. Ho legg heller ikkje skjul på at romantikken og erotikken i bøkene fenga henne – dette var nytt for henne som ung lesar.
– Det var gøy, magisk, romantisk, erotisk, skummelt og fantasifullt. Det var eigentleg alt. Det var ellevilt, seier Jægtnes, som etter kvart kjøpte alle dei 47 bøkene i serien for eigne pengar.
Det var gøy, magisk, romantisk, erotisk, skummelt og fantasifullt. Det var eigentleg alt. Det var ellevilt.
— Hilde Susan Jægtnes om «Sagaen om Isfolket»
Skulda for å lefle med djevelen
Erotikken var ein av fascinasjonsfaktorane både for Jægtnes og for mange andre lesarar. Sjølv skamma Sandemo seg slik over sex-scenene at ho sat under kjøkkenbordet og raudna mens ho skreiv, ifølgje biograf Wærhaug. Ein annan interessevekkande faktor var Sandemos skildring av det overnaturlege. «Jeg har to misjoner her i livet. Den første er å få folk interessert i bøker. Den andre misjonen er å ta dem som tror på det overnaturlige alvorlig», sa Sandemo sjølv til NTB.
– Heile Sagaen om Isfolket handlar om kampen mellom det gode og det vonde, seier Jægtnes.
Denne kampen byrjar med at Tengel den Onde sel sjela si til djevelen. Som følgje av den fatale pakta blir éin person i kvar generasjon «ramma» av vondskap.
– I slutten av bokserien skildrar Sandemo maktkampen mellom Lucifer og Gud. Dette var interessant for meg å lese på same tida som eg blei konfirmert i kyrkja, fortel Jægtnes.
Nettopp den overnaturlege tematikken, og skildringa av vonde og djevelske krefter, fekk mange kristne lesarar til å åtvare mot Sandemos Isfolket-bøker på 1980- og det tidlege 1990-talet.
– Det reiste seg ei protestbølgje mot innhaldet i bøkene frå kristeleg hald. Somme meinte at ho lefla med djevelen og bidrog til å skape interesse for Satan og satanismen. Dette var på ei tid med kyrkjebrannar og alvorleg kriminalitet i norske, satanistiske miljø. Margit Sandemo blei eit offer for frykt, seier Wærhaug.
Fleire stader blei Sandemos bøker brende på bokbål i kristeleg regi. Det hjelpte ikkje at forfattaren sjølv tok avstand frå satanisme. Over lengre tid stilna likevel kritikken av.
– Bøkene handlar jo om å kjempe mot vondskapen. Det er det gode som er drivkrafta. Kritikken frå dei kristne forstumma, rett og slett, seier biografen.
Heidra for å spreie leselyst
Etter kvart fekk Sandemo Kongens fortenestemedalje for arbeidet sitt med å «spreie leselyst og glede» i det norske folket. Også Hilde Susan Jægtnes meiner at Sagaen om Isfolket har fungert som ein inngangsport til skjønnlitteraturen for norske lesarar.
– Sandemo har fått mange til å lese meir enn dei ville ha gjort elles. Bøkene hennar har gjort skjønnlitteratur meir attraktivt for ein stor del av befolkninga. Det er urettvist å «disse» henne fordi ein meiner at ho er for vulgær eller for folkeleg, mens ein framleis reknar Bjørnson, som få orkar å lese i dag, som ein av dei «fire store», meiner ho.
Jægtnes trur den store lesarskaren til Sandemo skuldast både tematikkane ho skreiv om og måten ho skreiv på.
– Ho har gode ingrediensar, stort ordforråd og sterke kapittelavslutningar – såkalla «cliffhangers» – som gjer at du berre må lese vidare. Skjønnlitterært sett er bøkene litt ujamne, med mange klisjear og gjentakingar, og nokre av romanpersonane er litt stereotypiske. Samtidig var ho vanvitig god på det handverksmessige med å skrive underhaldningslitteratur. Ho skreiv ekstremt fengande, seier Jægtnes.
– Sandemo blei undervurdert
Den kritikarroste forfattaren meiner at Sandemo skreiv om mellommenneskelege relasjonar på ein truverdig måte.
– Det går djupt, og det står alltid mykje på spel for personane hennar. Handlingane deira er interessante, usedvanlege og spennande, og det gjer at ein får lyst til å leve seg inn i personane og få litt pause frå sin eigen kjedelege kvardag. Det er ikkje lett å skrive slik. Å skrive ein kioskveltar er noko av det vanskelegaste du kan gjere som forfattar, meiner Jægtnes.
– Blei Margit Sandemo undervurdert av litteraturkritikarane?
– Eg synest det. Kommersiell suksess var einstydande med å skrive dårleg. Kritikarane som meldte Sandemos bøker hadde heller ikkje så stor forståing for sjangeromgrepet. Å skrive underhaldande er også ein kvalitet.
– Kva status har ho i dag?
– Eg synest framleis ho er uglesett. Folk latterleggjer henne, ikkje minst for forholdet hennar til det overnaturlege. Ho er ikkje blitt ordentleg anerkjent for å vere ein drivande god underhaldningsforfattar.
– Har hatt mykje å seie for ein heil generasjon lesande og skrivande
Ein del kjente forfattarar har i nyare tid stått fram som Sandemo-lesarar. Om Karl Ove Knausgård har lese Sandemo, er uvisst, men Jægtnes meiner å sjå trekk frå Sagaen om Isfolket i somme av Knausgårds bøker, i det livlege, leikne og tilgjengelege. I tillegg til Jægtnes sjølv, har både Gunnhild Øyehaug og Aina Villanger erfaring som Isfolket-slukarar.
– Det viktigaste ho har hatt å seie for meg er at ho skapte leselyst, gav nokre uutslettelege romantiske scenario i hovudet, store, fantastiske visuelle rom, men også at ho etter kvart gav noko å opponere mot. Kvifor måtte brunt hår vere «nøttebrunt», og kvifor måtte løysinga vere at dei elskande fekk kvarandre, seier Øyehaug.
Det som gjorde mest inntrykk på henne var kor kompromisslaus Sandemo var, at ho bestemte seg for å skrive det ho kunne, sjølv når ho forstod at ho ikkje kom til å bli den nye Bjørnson.
– Det synest eg er eit utruleg godt prinsipp, og det gjeld også for meg, seier Øyehaug, som med den amerikanske omsettinga av novellesamlinga Vonde blomar nyleg hamna på tidsskriftet The New Yorkers liste over årets beste bøker.
Som fersk litteraturstudent i Bergen trekte den norske forfattaren fram Sandemo då ho fekk spørsmålet om kva ho hadde lese tidlegare, dels for å provosere. Men så viste det seg at også fleire av dei andre studentane hadde lese Sagaen om Isfolket.
– Eg trur at ho på ulikt vis har hatt mykje å seie for ein heil generasjon lesande og skrivande, meiner Øyehaug.
Kjenner seg som ei «dotter» av Sandemo
Jægtnes trur det framleis ligg ei viss skam for ein del forfattarar å innrømme at dei likar Sagaen om Isfolket.
– Mange skjønnlitterære forfattarar innbiller seg at det ikkje er stovereint.
Sjølv har ho langt ifrå berøringsangst.
– Som forfattar tenker eg også meir enn før på å skrive tilgjengeleg. Ein skal ikkje skamme seg over å bli lesen, meiner ho.
Forfattaren som tek opp arven etter Sandemo med si kommande forhistorie til Isfolket-sagaen, er glad for at det i jubileumsåret finst fornya interesse for Sandemos forfattarskap. I tillegg til Jægtnes’ eiga bok er det eit Sandemo-festskrift på trappene, og utover våren er det planlagt ulike arrangement knytt til Sandemos bøker.
– Samtidig er det eit visst vemod knytt til det. Det er synd når forfattarar blir feira mest etter at dei har gått bort. Eg møtte henne aldri, men kjenner meg likevel som ei «dotter» av henne. Eg skulle ønskt ho kunne sett kor stor stas det blir gjort på henne no, seier Hilde Susan Jægtnes.
---
Margit Sandemo
- Norsk-svensk forfattar
- Fødd 24. april 1924 i Østre Toten. Døydde 1. september 2018 i svenske Skåne
- Særleg kjent for fantasy-serien Sagaen om Isfolket, som blei gitt ut i 47 band i perioden 1982–1989
- Bøkene er seld i over seks millionar eksemplar berre i Noreg, og i over 40 millionar totalt
- Den 26. februar kjem forfattaren Hilde Susan Jægtnes ut med romanen Solens sønn (Vigmostad & Bjørke), som bygger vidare på Sandemos univers – ein såkalla «prequel» (forhistorie).
---
