Ein av Norges mest populære prestejobbar: Å stå ansikt til ansikt med mordarar

Innimellom industribygg og familiehus med hage, ligg hundrevis av kvadratmeter skjerma frå barnefamiliane og oljearbeidarane. Piggtråd, portar, vakter og høge gjerder skil dei inne frå dei ute.

Bak murane i høgtryggleiksfengselet i Stavanger bur grove valdsforbrytarar og drapsmenn. Når fengselsprest Ingjerd Ropeid Andreassen møter dei til samtale, murrar fluktrutene i bakhodet hennar kontinuerleg. Ho veit alltid korleis ho kan kome seg vekk frå fare, fortast mogleg.

– Men eg har aldri følt meg utrygg på jobb. Aldri.

[ Ingrid er prest. Andreas er dømt for drap. Dei er gift ]

Med-byrdebæraren

I det svarte beltet ho har spent rundt hoftene, heng det nøklar og ein alarm. Skulle ho fått ei knyttneve mot seg, ville eit trykk på alarmknappen utløyst hjelp på få sekund. Enn så lenge har ho ikkje hatt bruk for knappen. Bortsett frå den gongen ho kom borti han i iveren etter å få tak i ei sjokoladebolle med puffa ris i jula.

No sit Ingjerd bakoverlent i ein røyrstol i «inspektørboligen» utanfor Stavanger fengsel – eit bygg langt frå så staseleg som det høyrest ut. Pandemien har stengt innsida av institusjonen for folk som ikkje høyrer til der.

Ingjerd er definitivt ei som høyrer til. For henne framstår det som ventar innanfor murane mykje mindre skummelt enn det å skulle vere sokneprest, for eksempel. Ho vil heller sitte ansikt-til-ansikt med ein mordar, enn å stå framfor ein «vanleg» kyrkjelyd. Fengselet, og menneska i det, er kyrkjelyden hennar.

Heilt sidan ho starta på teologistudiet, har ho visst at den vanlege vegen ikkje var for henne. Ho ville gå nærare. Vere midt i, tett på, der noko står på spel.

– I eit lukka miljø som dette, blir alt mykje meir intenst. Det er til slike plassar eg er kalla, seier fengselspresten, som òg har jobba i Forsvaret.

Ho er utrusta med eit mot til å gå heilt inn til det djupaste. Og inni det djupaste toler Ingjerd å bli ståande. Ganske ofte er ho den aller første ein innsatt fortel om sitt djupaste mørke til. Uansett kor grovt og brutalt det ho har blitt fortalt er – i eit presteliv omgitt av maskuline manne-menn – blir ho ikkje skremt.

– Det er hevn, det er drap, det er hat, det er rusmisbruk. Det eg får høyre, kan vere ganske tøft.

– Men du kan ikkje ta all smerten innover deg sjølv. Då er du ikkje i stand til å hjelpe.

Ho kallar det å vere ein «med-byrdebærar», det å vere fengselsprest. Ho kan løfte byrdene av skuldra til dei ho pratar med, men ikkje bære byrdene for dei.

– Det er fort gjort å ta med seg all lidinga, alle som gjekk på trynet så det sang, og la det påvirke dine eigne kjensler. Då held du dessverre ikkje lenge ut som fengselsprest.

Ein ting er å seie det. Men det er lettare sagt enn gjort, vedgår Ingjerd. Nokre av menneska kjem godt inn under huden. Plutseleg, midt i dei daglege gjeremåla, kan ho ta seg i å lure på korleis ein innsatt har det.

– Eg ser veldig mykje smerte her inne. Men det er også mykje håp.

Fengselsprestens lodd

Å vere fengselsprest er å ha ei rekke av motstridande tankar i hovudet samtidig, held Ingjerd fram, litt kryptisk. Ho kan sitje ved ein mann som har gjort noko så alvorleg galt at det har fått han i fengsel. Men ho må klare å sjå kven personen er.

– Alle menneske har noko godt i seg – og noko vondt i seg. Sjølv der kor ein person har gjort ekstremt vonde ting, trur eg det går an å hente fram det gode som finst i dei.

Ingjerd er rask med å legge til at dette ikkje er det same som å sjå bort frå det gale denne personen har ført i stand.

– Handlinga dei har begått, er faktisk gal. Dei har ansvar for det dei gjorde, og det må dei leve med, som ein del av historia si. Samtidig kan eg vere med på å prøve å setje dei fri. Det finst ein veg vidare.

Finst det verkeleg tilgiving for alle? Nokre gonger slit Ingjerd med å gi eit kontant «ja».

– Dei aller mest krevjande samtalane er dei kor personen ikkje erkjenner at det dei gjorde faktisk var galt. Viss han ikkje kan seie at «dette vil eg aldri gjere igjen»…

Ho pustar, sukkar.

– Det er vanskeleg.

– Kva må du finne fram i deg sjølv då, for å klare å sjå mennesket? Går det an?

– Eg må skilje vekk mine eigne kjensler frå mennesket som sit overfor meg. Han har kanskje ikkje klart å kome dit kor han er i stand til å erkjenne. Då er det fengselsprestens lodd å tørre å gå nær, og stå nær, likevel. Så lenge som det trengst.

I sprekkene kan lyset sleppe inn

Er det håp om ei god ende for alle? Absolutt alle?

Anders Norman Harboe har jobba på ulike institusjonar sidan han var vikar som fengselsbetjent under teologistudiet. Arbeidsplassen hans, Ullersmo, er Norges største høgtryggleiksfengsel. I løpet av over sju år der, har han møtt nokre av dei farlegaste forbrytarane i landet til samtalar om liv og død.

Han stoppar opp ved ordet håp.

– Det spørs kva du legg i håp. For det går jo ikkje alltid bra. Langt ifrå.

Som sjelesørgar får han eit blikk inn i dei mest destruktive kreftene i mennesket. Nokre av dei innsatte har ei overveldande forakt for seg sjølv, andre orkar ikkje ta innover seg det dei har gjort. Oppgjeret kjem aldri. Det er heilt stengd.

– Me er ikkje i jobben vår fordi det skal «løyse seg» for alle. For det er jo ikkje sant.

– Men då handlar det om å orke å vere til stades for menneske som er «mindre verdt» å elske. Det å ikkje vike unna, sjølv når det virkar for heseleg eller for tungt å forhalde seg til. Det er noko av oppdraget vårt som kyrkje, å ikkje overlate mennesket til einsemd.

Sjølv når livet er så begrensa, kan me hjelpe menneske til å finne verdi og meining og retning for livet

—  Anders Norman Harboe

Det er mogleg å bygge opp att liva til dei som sit inne, legg Anders til. Prestane jobbar sjølvsagt med sikte på det. Men det er eit samspel, som må gå begge vegar. Dei innsatte må også gi seg sjølv moglegheita til å gjenopprette. Før det kan skje, ventar ofte store omveltningar og krevjande indre granskingar.

– Me skal orke å kjempe saman med dei, for at dei skal makte å gå inn i dei positive spora. Men det er tungt. Me skal halde ut mørkret og det nedovergåande, samtidig som me lyttar oss inn på deira håp og deira lengslar.

– Det er noko med å ha tålmodet til å sjå kor det oppstår sprekker, kor lyset kan sleppe til, seier Anders.

Ventilen

Etter samtalane som tynger, nesten fysisk, må Ingjerd Ropeid Andreassen lufte hodet. Bokstaveleg talt. Tre-fire gonger i veka snører ho på dei svarte løpeskoa, stillar inn pulsklokka og kjenner hjartet banke. Idet stega lagar taktfaste krafselydar i grusen langs idylliske Hafrsfjord i Stavanger, får ho reinska opp og nullstilt.

– Eg skal tole å høyre alt. Og eg toler å høyre alt. Men då må me finne våre måtar å ta vare på oss sjølv på. Dette er ein av mine.

Fengselsprestane har streng teieplikt. Dei er dei einaste tilsette innanfor portane som ikkje treng journalføre noko som helst. Innhaldet i samtalane med dei innsatte er sterkt beskytta.

– Ein del av jobben vår ber med seg ei slags yrkesmessig einsemd, som me må uthalde, seier Anders Norman Harboe.

Ullersmo-presten prøver ikkje å skjønmale yrket sitt. Han er «ikkje naiv», verken overfor dei potensielle farene han møter i eit fengsel, eller overfor farene frå samtalar som kan tære på hans eige liv.

Anders har funne fleire måtar å fri seg på. Ein av dei er storviltjakt. Elles trener han, ofte handball eller innebandy, saman med andre tilsette i fengselet. Han går sjølv i rettleiing, og ikkje minst er han enormt interessert i det faglege ved fengselsprest-jobben.

– Eg veit veldig godt kvifor eg gjer dette. Når eg får ei kjensle av at eg får bidra til å oppretthalde menneskeverdet... Då er jobben på sitt mest meiningsfulle.

Den ubehagelege sanninga

Ingjerd har ein påstand, som ho trur er litt ubehageleg for folk flest. Dei fleste av oss går nok rundt og tenker at «eg er ikkje ein sånn som kan kome i fengsel». Men jo, det er me, ifølge ho. Enten me trur det eller ikkje, enten me likar det eller ikkje.

– Me er alle bare eitt til to ekstremt dårlege val, eller éin ekstremt dårleg handtert livskrise, eller éin til tre tilfeldigheiter frå å havne i fengsel sjølv.

Forenkla sagt, er alle menneske utstyrt med dei same ibuande kreftene, ser også kollega Anders. Me har tre potensial: medmenneskelege, guddommelege og demoniske.

– Me er kapable i alle dei tre retningane, rett og slett. Verken eg, du, eller den innsatte er fritatt desse livsvilkåra. Viss me begynner å gradere, og påpeike at andre er ein tjuv eller er ein narkoman – og låsar mennesket i handlingar – då yter me ikkje det andre mennesket rett.

«Vegen til helvete er brulagt med gode hensikter», seier Anders litt spøkefullt. Men setninga har likevel eit alvor han står inne for. Å ønske godt, å ville godt, er ikkje nok. Det må ei oppriktig endring til.

– Gode hensikter er faktisk livsfarleg i fengselet. Gode hensikter skapar falske forhåpningar, og unntar ein frå å stå til ansvar.

– Dei tinga som varar her i livet, er tilkjempa. Ein kan bli møtt med nåde, men det er eit uventa gode. For å kunne bli fri, må ein inn i sanninga.

Det er veldig få som har lyst til å slå ein prest.

—  Ingjerd Ropeid Andreassen

Skyr seg sjølv i spegelen

Er du innelåst åleine på ei steril og stille celle, får du tid til å tenke. Enormt mykje tid til å tenke, gjentar fengselsprest Ingjerd Ropeid Andreassen. Ho er ei å lufte desse tankane med, og merkar at det trengst.

På kontoret hennar kan beinharde manne-menn bryte saman. Kanskje har dei svikta familien sin. Eller kanskje familien har svikta dei. Nokon trur ikkje dei kan bli tilgitt. Andre ser ikkje håp for framtida.

– Eg møter ei botnlaus sorg, ei ekstrem smerte, eit håplaust mørke. Enkelte klarar ikkje sjå seg sjølv i spegelen etter det dei har gjort.

Er slike samtalar dei vanskelegaste? Etter spørsmålet blir det stille ei stund.

– Når den innsatte gang på gang prøver å kome seg ut av for eksempel eit rusmisbruk – og verkeleg vil, sånn ordentleg vil – men så går han på trynet igjen... Inn i fengsel, ut av fengsel. Der kor dei verkeleg ønsker å kome ut av runddansen, men det bare lar seg ikkje gjere, det er tøft å vere vitne til.

– Kva gjer det med folk?

– Dei kjenner på forakt for seg sjølv, ein apati, ei kjensle av å vere mislukka. Når håpet er sløkt så mange gonger, er det mange som har gitt opp. Då er vår jobb å vere bærarar av håp.

Ho hugsar ikkje i farten kven som sa det, men synest setninga er god å ha med seg: «Viss du går igjennom eit helvete, fortsett å gå». (Det var Winston Churchill).

– I éin samtale, så kan det løsne. Når me har bygd opp tillit, og dei har erfart at eg toler å ta imot, så kan me kome fram til det som verkeleg kan setje dei fri.

Sjelesørgar på fulltid

Det virkar å vere ei slag uformell sanning at det er attraktivt å vere «spesialprest», anten studentprest, sjukehusprest eller fengselsprest. For å finne ut om dette stemmer, har Vårt Land har vore i kontakt med nesten alle landets bispedømmer. Er fengselsprest-stillingane så populære som ryktene skal ha det til?

Alle utanom eitt bispedømme seier at ja, fengselsprest-jobbane er stadig blant dei mest populære, og får ofte fleire søkarar enn andre stillingar.

– Det kjenner me oss igjen i, seier Martin Enstad, leiar i Presteforeningen.

Dei ser gjennomgåande gode søkartal til prestestillingar i fengsel. Det har fleire grunnar, trur Enstad, men ein av dei viktigaste: Dei er fagleg engasjerande.

– Dette er stillingar kor sjelesorg er ei av dei heilt sentrale oppgåvene. Mange prestar, som har eit engasjement og fordjupning på dette området, ser slike stillingar som eit høve til å få nytta kompetansen sin.

– Sjølv om dei fleste som utdannar seg til prest jobbar breitt og i ein kyrkjelyd, trur eg mange også har eit ønske om å jobbe litt meir spissa, meir som fagperson. Eg trur mange også opplever det spennande og utfordrande å skulle legge til rette for ulike livssyn, seier leiaren i Presteforeningen.

At fengsla ofte ligg sentralt til, speler nok òg inn, legg han til.

Ekstra beskytta – i dobbel forstand?

Ingjerd Ropeid Andreassen har enno til gode å frykte for seg sjølv på jobb. Tryggleiken ho kjenner på, handlar om at ho nettopp er prest.

– Det er veldig få som har lyst til å slå ein prest, seier ho, og kastar seg bakover på røyrstolen i eit hjarteleg utbrot.

Latteren hennar er skarp og lur, men samtidig klukkande, og kjem frå djupet av magen.

– Men at «ingen» vil slå ein prest, kva handlar det om, trur du?

– Eg er noko anna enn det maktsystemet som elles er rundt dei. Betjentane kan ha ein god samtale med ein innsatt, men må rett etterpå låse den same innsatte inn på cella. Mitt kontor og mine samtalar er eit friområde.

– Dessutan: Det ville aldri gitt nokon status i innsattmiljøet å ha slått ned presten. Du ramlar heller ned i status. Sånn sett gir det å vere prest gir ein slags ekstra beskyttelse.

– I dobbel forstand og?

– Det hadde jo passa fint, seier ho og ler.

– Men eg vil ikkje seie det i denne samanhengen. Her er det reint konkret. Viss ein innsatt ikkje har lyst til å utøve vald mot meg, så kjem han ikkje til å gjere det. Eg har få grunnar til å vere redd. Det er gode tryggleikssystem i fengselet.

Rop om hjelp

I eit fengsel samlar det seg menneske i ein situasjon dei ikkje har valt sjølv – iallfall ikkje ønsker seg. I isolasjonen, kor moglegheitene er innskrenka, trer noko grunnleggande fram for Ullersmo-presten Anders. Det som kjem til syne, er kjernen av kva det vil seie å vere kyrkje.

– Dette er verkeleg ein del av vårt diakonale oppdrag. Sjølv når livet er så begrensa, kan me hjelpe menneske til å finne verdi og meining og retning for livet.

Det er mange rop til Gud i fengselet, fortel Ingjerd. Det ropes i desperasjon og frustrasjon. Nokre ber om å få sjå håp, eller å bli sett fri, i dobbel forstand. Som prest vil Ingjerd vise at trass våre feil, er alle menneske skapt i Guds bilde. I oss finst det glimt av det gode Gud har skapt.

– Når du har erfart at folk har ropt, har dei fått svar?

– Ja. Men resten av dei historiene må bli i samtalane.

[ Sally Kamara blei skoten i ryggen som barn. Rullestolen er trona hennar. Jesus er kongen ]