Med den nye romanen Stakkar innfrir Matias Faldbakken dei høge forventningane etter publikum- og kritikarsuksessen Vi er fem (2019). Det gjer han, akkurat som ved tidlegare utgjevingar, ved å overraske og å nekte å imøtekomme lesarens forventningar. Faldbakken vik ikkje tilbake for å skrive om dei store spørsmåla. Årets roman handlar mellom anna om traume og om normalitetens grenser, alt i ei presis og eigenarta språkform.
Ut av skogen
Det heile startar med eit uventa møte i skogen. Slik lyd dei først setningane: «En gang for ikke lenge siden kom et barn, stakkar, krypende ut fra skogen. Ungen kløv opp grøftekanten og begynte å lunte på måfå bortetter grusveien. Det var et sørgelig skue.» Frå den andre sida kjem Oskar, ein søtten år foreldrelaus og einsam gut som arbeider på ein gard i nærleiken. Den knapt menneskeliknande skapningen stikk lynraskt av. Oskar brukar all si kløkt, menneskekunnskap og praktiske kompetanse til å fange skapningen og etter kvart også, som det heiter seinare, til å få «temmet» den.
Stakkaren ser heilt uformeleg ut, har ikkje namn og knapt språk og ber på eit brev som ikkje er lesbart. Det er først etter ein omstendeleg vaskeprosess for å få vekk alle tøyrestane som har klistra seg til kroppen, at Oskar og dei andre på garden er i stand til å finne ut kva kjønn skapningen har.
Etter mykje tolmodig stell og omsorg, begynner ungen å vekse og framstå meir som eit «normalt» menneske. Den lokale legen slår fast at det ikkje er snakk om eit barn, men om ein tenåring som lid under det han kallar «traumebasert veksthemming, Kaspar Hauser-syndrom, som det også kalles». Familien på garden bestemmer at dei skal ta seg av stakkaren utan at andre får greie på det. Takk vere Oskar, som sjølv ikkje har det så lett, går det overraskande bra ei god stund. Så skjer det noko som gjer at dei to som møtte kvarandre i skogen, må flykte hals over hovud gjennom ulendt natur for å kome seg vekk.
Hamsun, Prøysen, Børli
Eg har ikkje lyst til å røpe meir. Det får lesaren ha til gode å oppdage. For alt det som skjer på garden før flukta, har allereie skapt nokre forventingar for alle som har lese om liknande ting før: Vi er landsbygda i ein patriarkalsk driven bondegard «en gang for ikkje lenge siden». Det blir antyda i 1980-åra, i alle høve i ei tid før mobiltelefonane. Settinga minner litt om miljøet der den førre romanen, Vi er fem, utspelar seg. Og i alle høve denne lesaren får assosiasjonar til Hamsun, Børli, Prøysen og norske folkeeventyr, samt ein god del nyare populærkultur. Og altså også ein eksplisitt referanse til den gåtefulle og historiske Kaspar Hauser, som også plutseleg dukka opp frå det ukjende, berande på eit brev i Tyskland for snart to hundre år sidan.
Forteljinga om «vanskapningen» vekker eit behov hos lesaren både til å få greie på kva som har skjedd og korleis det går med tittelpersonen. Er det ein komedie? Eller er det, som forfattaren tidleg antydar at det kan bli for ein av dei involverte, ein tragedie? Eller er det noko heilt anna?
---
Roman
Matias Faldbakken
Stakkar
183 sider, Oktober 2022
---
Etter ei omstendeleg skildring av den heroiske flukta gjennom øydemarka, er sjangerforventningane skrudd slik at mange lesarar reknar med at det skal gå godt til slutt. Alle dei populærkulturelle forteljingane om menneske med sterke utfordringar som går gjennom mykje vondt og til slutt står fram som lykkelege, harmoniske og vakre, gjer at nokre av oss også øyner eit håp om at det kan gå slik her også. Kanskje er det tilmed ei kjærleiksforteljing vi les?
Kva er normalt?
Etter kvart, det må eg nesten røpe, kjem dei to foreldrelause flyktningane til storbyen Oslo. Kontaktpersonen der innkvarterer dei i det han kallar «vaisenhuset». Husverten viser seg å vere ein kar med eigne kroppslege utfordringar, ein som sjølv også har rømt frå bondegarden og familien sin etter å ha blitt mobba. Han har også, viser det seg, eit agg i sida til vår mann Oskar.
Romanen tematiserer hundrekronersspørsmålet i mange samanhengar: Kva er normalt?
— Rolv Nøtvik Jakobsen
Med sitt interessante utsjåande og sin avstikkande måte å snakke på, gjer den tidlegare stakkaren stor suksess i hovudstadens fordomsfrie selskapsliv. Mens landsguten Oskar blir oversett. Han står i fare for å gå til grunne i tobakksrøyken. Det er altså tre sentrale personar i boka, alle med traumatiske opplevingar og knytt til den same bondegarden. Ved å skildre desse i all sin ulikskap, tematiserer romanen hundrekronersspørsmålet i mange samanhengar: Kva er normalt? I ei tid mange med rette er opptatt av mangfald, også «nevro-mangfald», kan spørsmålet bli formulert slik: Kven er normal? Men forteljinga inviterer også til å spørje: Kva er ein normal roman?
[ The Hills: «Diabolsk, med en strime av håp» ]
Den tidlegare vinnaren av den internasjonale Ibsen-prisen, regissøren og dragartisten Taylor Mac, har gjennom heile kunstnarskapet sitt utforska normalitetens grenser. Hans enkle svar på alle slike spørsmål om det normale, er: «Normalt er ei innstilling på vaskemaskina».
Kva er eit traume?
Mange av oss vil jo gjerne tru at folk med store utfordringar er snille og ufarlege både for seg sjølv og andre. Men det er jo ikkje sikkert at ein blir snill av å bli oversett, mobba eller utsett for alvorlege traume. Etter nokre dramatiske hendingar mot slutten av sjølve romanteksten, seier ein erfaren forsvarar nokre kloke orda nettopp om traume. Han stiller også spørsmål om vi også «på død og liv» må «vite hva som ligger bak». Forsvararen meir enn antydar at vi allereie veit svaret:
«Utvalget av traumer, sa han, er lite og banalt og kan deles i tre. Vi har avvisning, forsømmelse og vold i nære relasjoner, herunder også seksuell vold. Så har vi tilfeldig vold og misbruk, altså blind sådan. Og til slutt krig, ulykker og katastrofer. Det er det. Som regel ett av tre. Historiene bak traumer er ofte sjokkerende like og sjelden særlig interessante å betrakte på detaljnivå.»
Dikte vidare
Vi får heller ikkje vite mykje om historiene bak trauma i Faldbakkens på alle måtar spennande og utfordrande roman. Men, spør du, er det ikkje slik stoff romanar blir vevd av? Jo. I alle høve normale romanar. Den tidlegare stakkaren får sjølv siste ordet i romanen: Ved å lese frå ein rekonstruert versjon av det brevet som var med frå starten, får tilhøyrarane og lesarane høyre ord frå den traumatiserte sjølv, ord også sagt på vegne av den noko tagale guten.
[ «Marsteins nye roman er både medrivende og irriterende» ]
Forsvarstalen framstår som eit dikt det ikkje er umiddelbart lett å forstå. For som forfattaren understrekar: Den som snakka «manglet liksom koden språket benytter for å formidle hva som skjedde, og hvem som gjorde hva mot hvem. Det var nå én ting. Det andre var verre – for hvordan bærer man vitnesbyrd om en barndom uten vitner?»
Vi får heller ikkje vite korleis det går med våre tre hovudpersonar. Det gir oss høve til å dikte vidare på eigen hand. Og kanskje også, når vi no er i gang, eit påskot til å lese denne rike romanteksten ein gong til. Det fortener den.
