26. november 1942 er mellom dei mørkasta dagane i nyare, norsk historie.
Denne dagen blei 529 norske jødar deporterte frå Oslo med skipet lasteskipet Donau.
Dei fleste blei drepne i utryddingsleiren Auschwitz kort tid etter at dei kom fram.
Dei døydde fordi dei var jødar.
Alle er minna med ein snublestein, som ligg utanfor huset dei budde i eller der dei arbeidde.
Ber om markeringar ved alle snublesteinar
Frå Kampen kyrkje i Oslo kjem det ei oppmoding til kyrkjelydar i Den norske kyrkja:
– Alle kyrkjelydar som har ein snublestein i soknet bør ha ei markering som heidrar og minnast dei som blei drepne, seier Marit Skjeggestad til Vårt Land. Ho er sokneprest i Kampen kyrkje.
I hennar sokn ligg det 12 snublesteinar. Sundag blir det fakkeltog til alle 12.
– Me startar ved Kampen kyrkje og går til kvar stein. Her tenner me lys, les opp namn og fødselsdato. Etter jødisk tradisjon døyr eit menneske to gonger. Første gongen når det faktisk døyr, og når namnet aldri blir nemnt lenger. Difor les me opp namna på snublesteinane, fortel Skjeggestad.
Stå opp mot antisemittismen
– Kvifor held de denne markeringa av 26. november?
– Det er viktig å minnast, ikkje gløyme. Me heidrar jødane frå vårt nabolag som blei arresterte av nordmenn og sendt til gasskamra for å døy. Me vil gjere folk medvitne på den historiske antisemittismen, bu oss alle til å vere budde til å stå opp mot antisemittismen i dag, forklarar Skjeggestad.
– Bør 26. november bli ein nasjonal minnedag?
– Ja, det vil vere tenleg, for denne dagen minner oss om vårt norske Holocaust, seier Skjeggestad og peikar på at arrangement som det på Kampen i Oslo kan vere med på å gje minnedagen viktig, lokalt innhald.
Dystert bakteppe i haust
Nils Fleten i Bergen er samd:
– 26. november bør bli nasjonal minnedag, me må markere det norske Holocaust, seier han til Vårt Land.
Fleten representerer 26. novemberkomiteen i Bergen som kvar 26. november arrangerer fakkeltog og minnemarkering for dei 11 som blei drepne i Auschwitz, og som budde i bydelen Møhlenpris.
Han minner om årets markering har eit langt dystrare bakteppe enn på lenge.
– Antisemittismen er blitt svært synleg i Norge.
Vårt Land fortalde sist veke at tips om antisemittiske ytringar og handlingar strøymer inn til Nasjonalt kompetansemiljø innen hatkriminalitet, ei eining i politiet:
– Det er per 13. november registrert 14 straffesaker nasjonalt på antisemittisme siden 7. oktober, fortalde politioverbetjent Monica Lillebakken.
Gassa i hel i Auschwitz denne dagen
30. november la Donau til kai i Stettin i Polen. Alle om bord blei sendt vidare til nazistanes største konsentrasjonsleir, Auschwitz-Birkenau sør i Polen.
Kvelden etter stoppa godstoget med dei norske jødane på perrongen i dødsleiren. Yngre, vaksne menn blei plukka ut til å bli slavearbeidarar. Kvinner, barn og eldre blei sendt rett i døden.
345 norske jødar blei gassa i hel i Auschwitz denne dagen.
Berre ni menn frå Donau overlevde verdskrigen.
Totalt 766 norske jødar mista livet som følgje av utryddingspolitikken til det tyske naziregimet.
758 har fått ein snublestein, melder Jødisk museum i Oslo, og opplyser at det i tillegg er lagt ned nokre steinar i privat regi.
Kvar stein er utforma som ein brustein, med ei messingplate der namn, fødselsår, deportasjonsår, dødsdato- og stad er gravert inn. Steinane blir støyt ned på stadar der jødar budde eller arbeidde fram til dei blei deporterte og drepne.
Tenner lys ved kvar snublestein
Sidan 1995 har bergensarar gått i fakkeltog til adressene på Møhlenpris, til stadane der dei 11 budde. Dei syter for at tidlegare naboar som blei arresterte, deporterte og myrda, aldri blir gløymt.
– Alle 11 har ein snublestein i gata. For kvar stein blir det tent eit lys, så blir det lest eit minneord som fortel kven dei var, forklarar Nils Fleten.
Minneorda blir lest av elevar frå Møhlenpris barneskole, som kvart år deltek på arrangementet. Fakkeltoget blir avslutta med appell på Menneskerettighetenes plass i Bergen.
Ønskjer nasjonal minnedag
I fjor var det 80 år sidan Donau la frå kai i Oslo. Vårt Land spurde om 26. november bør bli ein nasjonal minnedag:
– Den 27. januar markerer Norge den internasjonale Holocaustdagen, han er godt innarbeidd. Å få 26. november som minnedag for deportasjonen av norske jødar, er ein god idé, svarte Guri Hjeltnes, direktør for Senter for studier av Holocaust og livssynsminoritetar – eller HL-senteret.
– Ja, det vil vere på sin plass, for tidsvitna, dei som opplevde hendingane før deportasjonen, blir færre og færre, meinte Mats Tangestuen, fagleg leiar ved Jødisk Museum i Oslo.
– Ja, for slik kan datoen bli ein dag også majoriteten markerer, ikkje berre den jødiske minoriteten, sa Ervin Kohn, som var forstandar i Det Mosaiske Trossamfunn.
Stortinget sa nei
Miljøpartiet Dei Grøne (MDG) tok saka til Stortinget og bad dei folkevalde gjere 26. november til nasjonal minnedag.
MDG fekk støtte frå KrF, men stortingsfleirtalet sa nei. Statsråden som har ansvaret for dei nasjonale minoritetane, mellom dei jødane, sa også nei. Dåverande kommunalminister Sigbjørn Gjelsvik (Sp) sa i brev til Stortinget at «å etablere ein minnedag i tillegg, vil kunne gå utover oppslutninga om den felles, årlege markeringa av Den internasjonale holocaustdagen».
27. januar 1945 frigjorde soldatar frå Sovjetuniones hær fangane i Auschwitz. I 2005 vedtok FN at denne datoen skal vere den internasjonale minnedagen for Holocaust.
«Gift i samfunnet»
I Bergen ser Nils Fleten i 26. novemberkomiteen litt annleis på saka. Han trur 26. november som nasjonal minnedag for det norske Holocaust vil gjere at fleire arrangerer lokale samlingar som minnast og heidrar dei norske jødane som måtte bøte med livet.
– Me må kjempe mot antisemittismen, han er ei gift i samfunnet.
