Denne reportasjen vart fyrste gong publisert 4. desember 2022.
Kyrkjelyden som samlar seg i kyrkjelydshuset til Bryn kirke i Bærum heiter Orthodox Tewadho Debre Kdusan Hawaryat. Han er ein av kring 40 eritreiske kyrkjelydar i Norge. Og han er ny.
Forsamlinga blei etablert i 2021 som følgje av ein opprivande strid i ein stor kyrkjelyd. Striden som splitta éin kyrkjelyd i to forsamlingar handlar om:
- Kor vidt skal ein kyrkjelyd i Norge vere lojal mot regimet som styrer i heimlandet Eritrea.
- Kva posisjon skulle patriark Antonios ha medan han levde. Han sat i husarrest fram til han døydde i februar.
- Kven skal sitje i styret til kyrkjelyden.
- Kven skal ha kontrollen over midla til kyrkjelyden, inkludert den offentlege støtta.
Under det heile ligg striden om innkrevinga av to-prosentskatten, som eritrearar i eksil blir pålagt å betale.
Handplukka patriark
– Det er ein av president Isaias Afwerkis generalar som styrer – eller prøver å styre – kyrkjelydane til eritrearar i Norge, fortel Habteab Dagnew til Vårt Land.
Den pensjonerte rekneskapsleiaren i Equinor forklarar at styresmaktene i Eritrea kontrollerer den ortodokse kyrja ved at dei handplukkar kyrkjas øvste leiar, patriarken. Dagens patriark heiter Qerlos. Han blei utnemnd i fjor.
Dagnew er talsmann i kyrkjelyden som leiger seg inn i Bryn kirke for å ha gudstenester. Lenge var han styreleiar i den store kyrkjelyden som så blei splitta.
Kom eit brev med krav
Denne kyrkjelyden heiter Eritreisk Orthodox Tewahdo Kirke Debrehawaryat Kdus Petros & Paulos Asker & Bærum, og blei etablert i 2014.
I juli 2019 kom det eit brev til kyrkjelyden, frå kyrkjeleiinga i Asmara, hovudstaden i Eritrea. Her blei det sett fram eit tydeleg krav: Patriark Antonios’ namn skal ikkje nemnast. Dei som bryt pålegget vil møte «strenge tiltak».
Det er ein av president Isaias Afwerkis generalar som styrer – eller prøver å styre – kyrkjelydane til eritrearar i Norge
— Habteab Dagnew, kirkeleder
FNs spesialrapportør for Eritrea skriv i årets rapport at «tilhengjarar av patriark Abune Antonios blei utsette for press frå styresmaktene».
Den eritreisk-ortodokse kyrkja er effektivt overtatt av regimet til presidenten, seier den anerkjende, internasjonale trusfridomsorganisasjonen Christian Solidarity Worldwide (CSW). Regimet kontrollerer økonomien, kven som skal bli utnemnde til leiarar og kva prestar som skal i fengsel.
– Dette er ein presis presentasjon av tilhøva, seier Ed Brown til Vårt Land, og utdjupar:
– Gjennom lojale biskopar og kyrkjeleiarar har regimet full kontroll med den ortodokse kyrkja.
Brown er generalsekretær i den norske trusfridomsorganisasjonen Stefanusalliansen.
– Gjennom lojale biskopar og kyrkjeleiarar har regimet full kontroll med den ortodokse kyrkja.
— Ed Brown, Stefanusalliansen
---
Eritrea
- President Isaias Afwerki har styrt Eritrea sidan landet reiv seg laus frå Etiopia i 1993.
- Kvart år rømer tusental frå den lange, brutale samfunnstenesta.
- Kring 28.000 eritrearar bur i Norge. Dei første kom i tiåra fram til sjølvstende i 1993, og mange er lojale mot frigjeringsleiaren Isaias Afwerki.
- I 2015-2020 har vel 15.000 eritrearar søkt og fått opphald og vern i Norge, opplyser Utlendingsdiretoratet.
- Statskontrollerte Eritrean Orthodox Tewahdo Church skal ha rundt tre millionar medlemmer i inn- og utland.
---
Patriark i husarrest
I kyrkjelydshuset på Bryn, i forsamlinga som blei etablert i fjor, som følgje av striden, har dei alltid patriark Antonios med seg. Når gudstenestene startar, står han framme i salen, i full patriarkskrud. Som ein rull-opp-plakat.
Fram til 2019 blei Antonios heidra på eritreiske gudstenester over heile Norge, for han var eit viktig symbol for opposisjonelle i eksil; dei som ønskjer ein slutt på dagens einevelde, dei som står opp mot president Afewerki.
Presidenten plasserte Antonios i husarrest i 2007 og tok frå han rolla som overhovud i den eritreisk-ortodokse kyrkja. Inn som nye patriarkar kom kyrkjeleiarar regimet godkjende.
Difor skapte brevet som kom frå Eritrea i juli 2019 strid i Eritreisk Orthodox Tewahdo Kirke Debrehawaryat Kdus Petros & Paulos Asker & Bærum.
Habteab Dagnew - og fleire med han – stilte seg bak Antonios, og trassa dermed pålegget.
– Antonios var vår øvste leiar. Han som blei innsett som patriark vil me ikkje rette oss etter, seier Dagnew.
Andre i kyrkjelyden ville følgje pålegget. Striden var eit faktum.
Kyrkjestrid sidan 2019
Vårt Land har gjennom journalinnsyn følgt kyrkjestriden i Asker og Bærum som byrja i 2019, rulla gjennom 2020 og 2021 og heldt fram inn i 2022.
Tre offentlege instansar er involverte, Brønnøysundregistrene, Fylkesmannen, seinare Statsforvaltaren i Oslo og Viken og til sist, som klageinstans, Næringsdepartementet.
I 2020 skreiv Fylkesmannen i Oslo og Akershus at «Trossamfunnet er splittet i to». No heiter embetet Statsforvaltaren i Oslo og Viken.
Statstilskotet sett på vent
I tre år har skuldingar blitt retta skriftleg og munnleg. Begge grupper sa dei representerer det lovleg valde styret. Begge sa seg villige til å møtast og forhandle fram ei løysing.
Men løysingane uteblei. Og striden fekk konsekvensar: «Statsforvalteren stilte statstilskuddet for 2020 i bero (...). Dette skyldes den interne konflikten i trossamfunnet», melde Statsforvaltaren i eit brev til kyrkjelyden. Statstilskotet for 2021 uteblei også.
Styrestriden blei til sist klaga inn for Næringsdepartementet, som i januar i år drog ein konklusjon: «Departementet vil stanse klagesaken inntil rettskraftig dom foreligger.»
Overførte pengar til ny konto
Det styret som er registrert i Enhetsregisteret i Brønnøysundregistrene forvaltar organisasjonsnummeret til eit kyrkjesamfunn. Dermed har det rett til å søkje og motta støtte frå stat og kommune.
I kyrkjestriden har styret til begge grupper vekselvis blitt registrert som det rette styret.
I 2019 fekk den opphavelege forsamlinga, Eritreisk Orthodox Tewahdo Kirke Debrehawaryat Kdus Petros & Paulos Asker & Bærum, nesten 214.000 kroner frå staten for 363 medlemmer, viser oversikta til Statsforvaltaren Oslo og Viken.
På eit tidspunkt i striden overførte Habteab Dagnew, som representerer den regimekritisk gruppa, midla til kyrkjelyden, 2,1 millionar kroner, til ein konto den nye kyrkjelyden disponerer.
Dagnew forklarar at overføringa blei gjort for å hindre at den andre gruppa skulle få kontrollen over heile summen.
I fjor sommar gjekk den andre gruppa til sivil sak mot Habteab Dagnew og hans gruppering med krav om «tilbakeføring av kirkens underslåtte eller stjålne likvide midler».
Dagnew opplyste både til Næringsdepartementet og i rettsdokument at han tok ut pengar frå kontoen til kyrkja, men at han, som det står i eit rettsdokument, «representerer det riktige styret og at uttakene er gjort i samråd med det øvrige styret og at det er de som er kirkens rette representanter».
– Midla skal sjølvsagt bli rettvist delte, forsikrar Dagnew.
Blei samde om rettsforlik
Striden mellom dei to gruppene blei sluttført i Ringerike, Asker og Bærum tingrett. Nesten.
Saksøkjar og saksøkte blei i februar samde om eit rettsforlik. Her seier partane at dei skal fordele midla til kyrkja ut frå medlemslista til kvar gruppe, og at berre dei som var kyrkjemedlemmer på ein bestemt dato i desember 2019 kan bli fordelte på dei to listene.
Dei to forsamlingane skal også dele det kyrkjelege utstyret etter same kriterium.
I tingretten blei gruppene samde om å setje ned eit utval med to representantar frå kvar gruppe. Utvalet skulle fordele pengar og kyrkjeleg utstyr.
Dette arbeidet er sluttført. Berre eit punkt i rettsforliket frå tingretten skal stå att, den gamle kyrkjelyden skal slette det gamle organisasjonsnummeret og skaffe seg eit nytt.
Regimevenlege kyrkjelydar
Under kyrkjestriden mellom eritrearar i Asker og Bærum ulmar ein årelang skattestrid.
Då Eritrea blei sjølvstendig innførte staten ein «rehabiliterings- og gjenoppbyggingsskatt for eritreere bosatt utenfor landet», fortel Landinfo, utlendingsforvaltningas fagorgan.
I 2020 leverte Proba samfunnsanalyse ein rapport til Kunnskapsdepartementet. Rapporten melder at mange eritreiske kyrkjelydar i Norge «oppfattes å være regimevennlige og politiserte, i den forstand at de underkaster seg den regjeringsoppnevnte patriarken, og at opposisjonelle medlemmer og menighetsmedlemmer som unnlater å betale to-prosentskatten blir frosset ut».
---
To-prosentskatten
- På heimesida til Eritreas ambassade for Norden står det at alle som ønskjer nytt pass «må innfri alle nasjonale plikter, inkludert 2 % betaling frå 1992».
- Skatteinnkrevinga skaper strid. I Nederland finansierte utanriksdepartementet ein studie av praksisen i sju land, mellom annan Norge, The 2% Tax for Eritreans in the diaspora.
- Rapporten skriv at eritrearar som ikkje betalar skatten, blir nekta tenester ved eritreiske utanriksstasjonar, og familien i Eritrea kan bli straffa.
- Betalinga skjer både kontant og med pengeoverføring, i og utanfor Eritrea.
- Rapporten frå Nederland har rekna ut den årlege verdien på skatten: Minst 100 millionar dollar.
- Kyrkjelydar og prestar er viktige i arbeidet med å drive inn skatten.
---
Mange var lojale mot instruksen
Den gamle kyrkjelyden, Eritreisk Orthodox Tewahdo Kirke Debrehawaryat Kdus Petros & Paulos Asker & Bærum, blir i dag leia av Heilom Zeree.
Når Vårt Land ringjer styreleiaren med spørsmål om skatteinnkreving, svarar han med å bryte samtalen etter eit kort svar:
– Ring advokaten min.
Bjørn Getz er advokat for kyrkjelyden. Han svarar skriftleg på Vårt Lands spørsmål.
– Korleis reagerte Heilom Zeree på brevet som blei sendt kyrkjelyden i juli 2019, der kyrkjeleiinga i Eritrea forbau kyrkjelyden å heidre patriark Antonius ved å rope ut hans namn ved gudstenestestart?
«Kirken holdt møte om den såkalte «instruksen» i oktober 2019 og ifølge Kirken valgt ca 80 % av medlemmene å innrette seg etter instruksen, og opprettholde sin troskap og sitt medlemskap i Kirken», skriv Getz.
– Kva seier Heilom Zeree til funna i rapporten Press og Kontroll som seier at dei eritreiske kyrkjelydane i Norge er viktige maktbasar for skatteinnkrevjing og sosial kontroll?
«Kirken kjenner seg overhode ikke igjen i rapportpåstanden om at Den eritreiske kirke/de eritreiske kirkene i Norge er viktige makbaser for skatteinnkreving og sosial kontroll overfor eritreere i Norge.»
– Korleis stiller Heilom Zeree seg som tillitsvald i kyrkja til innkrevjinga av to-prosentskatten – er dette ein legitim skatt eritrearar i Norge bør betale til heimlandet Eritrea?
«Kirken involverer seg ikke aktivt i medlemmenes verdslige forhold, ut over å delta i samtaler om moral og rett.»
– Betalar Heilom Zeree to-prosentskatten sjølv?
«Dette er en helt personlig sak, og det vil etter mitt syn være uten mening for meg å innhente eller gi deg svar for Heilom Zeree», skriv Getz.
Betalar kontingent til Eritrea
Innsamlinga av pengar mellom eksileritrearar handlar om meir enn innkrevinga av to-prosentskatten.
Dei ortodokse kyrkjelydane i Norge må årleg sende pengar til Eritrea, ein slags kyrkjeskatt, fortel Habteab Dagnew.
Han opplyser at som styreleiar i den opphavelege kyrkjelyden betalte han både i 2016, 2017 og 2018. I eit år blei det til dømes betalt inn 14.442,90 i «kontingent», viser rekneskap.
Kontingenten eller skatten er mellom anna heimla i eit brev kyrkjekontoret for Europa sende til alle kyrkjelydar i juni 2017. I brevet blir dei pålagt å betale ein årleg sum på 1.500 euro.
– Kjem den nye kyrkjelyden du er engasjert i til å betale pengar til Eritrea?
– Ikkje ei kroner kjem me til å betale, seier Dagnew.
I Bryn kirke i Bærum blir kollektkorga sendt rundt i benkeradene. Setlar blir lagt nedi.
– Kollekten er ei viktig inntekt for den nye kyrkjelyden, fortel talsmannen.
«Muligens en rettslig forpliktelse»
Vårt Land spør advokat Bjørn Getz om styreleiar Heilom Zeree kjenner til kyrkjeskatteoverføringane til Eritrea i 2016, 2017 og 2018 – og om hans kyrkjelyd vil halde fram med å betale den årlege summen:
«Kirken kjenner ikke til slike betalinger», skriv Getz.
Men han opnar for at pengar er sendt. Getz skriv at dersom Habteab Dagnew har overført pengar «fra Kirken til «Moder-Kirken», kan det muligens være en rettslig forpliktelse, som f. eks for immaterielle forpliktelser og rettigheter mellom Kirken og Moder-Kirken uten at jeg kjenner til dem».
Advokaten svarar ikkje på om kyrkjelyden Zeree leiar vil halde fram å betale.
Einaste lovlege parti har kontor i Oslo
– Her inne ligg skattekontoret.
Hilde Heimdal i organisasjonen Mødre for fred har fått med seg stortingsrepresentant og eksstatsråd Ola Elvestuen frå Venstre til ein kontorinngang i Oslo sentrum.
Både Heimdal og Elvestuen legg hendene på glasdøra og ser inn i oppgangen. Det er ingen ringeklokke å sjå.
– Her har PFDJ kontoret for Norge. Her koordinerer dei innkrevinga av to-prosentskatten frå eritrearar i Norge, seier Heimdal.
Opplysningane opprører Elvestuen:
– Ein slik skatt er jo eit ran, eit tjuveri.
Ein slik skatt er jo eit ran, eit tjuveri
— Ola Elvestuen (V), stortingsrepresentant, om to-prosentskatten
Han har engasjert seg sterkt i kåra til eritrearar i Norge som er utsette for press, truslar og kontroll i Norge.
PFDJ står for People’s Front for Democracy and Justice, og er einaste lovlege politiske parti i Eritrea. Kontoret i Oslo blei etablert i 1994.
Vårt Land har prøvd å få tilsvar frå PFDJ Oslo, som er organisert som ei foreining. Telefonnummeret til kontoret er «ikke i bruk». Han som i Brønnøysundregistrene står oppført som dagleg leiar sidan 2011, fortel Vårt Land at han ikkje har denne jobben lenger, og han ikkje hugsar når han slutta, og ikkje veit kven som fyller stillinga i dag. PFDJ Oslo har ingen styreleiar. Den siste slutta i 2020 står det å lese i Brønnøysundregistrene.
Utanfor kontorinngangen er det inga synleg ringeklokke. Vårt Land blir fortalt at alle som skal inn på kontoret, må ha gjort ein avtale på førehand.
Oppretta ulovleg ambassade
I september 2016 avslørte Finansavisen at Det eritreiske informasjonskontoret, som delte kontor med PDFJ Oslo, kravde inn to-prosentskatten av eritrearar i Norge. I Brønnøysundregistrene var det registrert som «Embassy of the State of Eritrea», som ein avdeling av den eritreiske ambassaden i Sverige.
Dåverande utanriksminister, Høgres Børge Brende, kalla Eritrea inn på teppet: Informasjonskontoret kan ikkje utføre oppgåver på vegne av den eritreiske staten i Norge.
Statssekretær Erling Rimestad (Ap) i Utanriksdepartementet opplyser i ein e-post til Vårt Land at Eritrea har ein Chargé d’Affaires i Stockholm som dekkjer Norge:
«Chargeen ble innkalt til UD vedrørende saken i september 2016. Han har ikke vært kalt inn til UD siden.»
Politiet har ansvar for å forebygge og etterforske typer lovbrudd som diasporamiljø er utsatt for. Dette kan blant annet være rettstridig tvang eller trusler
— Erling Rimestad (Ap), statssekretær i Utanriksdepartementet
Samlar inn personinformasjon
Mirjam van Reisen kjenner den eritreiske skattepraksisen godt. Eit av landa ho og forskargruppa bak rapporten The 2% Tax for Eritreans in the diaspora såg på, var Norge.
Til Vårt Land fortel professoren ved Tilburg University i Nederland at to-prosentskatten tener eit anna viktig formål, i tillegg til millioninntektene til statskassa:
– Gjennom skatteinnbetalingane får regimet i Eritrea informasjon om personar i utlandet som blir brukt av etterretningstenesta, som kontrollerer borgarar både i og utanfor landet.
Van Reisen fortel at kyrkjelydar er viktige når skatten skal samlast inn. Her blir det forkynt at skatten handlar om lojalitet.
Må ha skatteavtale
Finansdepartementet fortel Vårt Land at «den såkalte 2-prosentskatten reiser spørsmål om hvor langt staters rett til å påføre noen en skatteforpliktelse går». Men kommunikasjonssjef Therese Riiser skriv i ein e-post at «det som uansett er klart, er at andre lands myndigheter ikke har adgang til å innkreve skatt eller utføre annen myndighetsutøvelse eller tvangstiltak i Norge, uten godkjenning fra norske myndigheter».
Eritrea har ikkje ei slik godkjenning.
Statssekretær Rimestad i Utanriksdepartementet peikar på politiet:
«Det er ikke lov å innkreve skatt med bruk av trusler og tvang. Politiet har ansvar for å forebygge og etterforske typer lovbrudd som diasporamiljø er utsatt for. Dette kan blant annet være rettstridig tvang eller trusler», skriv han i ein e-post til Vårt Land.
Utanriksdepartementet oppmodar eksileritrearar til å melde skatteinnkrevinga til politiet. Men når så blir gjort, blir ikkje sakene etterforska.
«(...) forholdet er henlagt da det antas ikke å være rimelig grunn til å undersøke om det foreligger straffbare forhold», konkluderte Oslo-politiet i ei sak i vår.
Hilde Heimdal i Mødre for fred gjev ikkje opp. Snart skal ho levere inn ei ny melding til Oslo-politiet.
Symbolet på motstandskampen
I Bryn kirke i Bærum ser Habteab Dagnew til at patriark Antonios blir hekta ned og rulla inn i kassetten. Om ei veke skal han fram att. Antonios er sjølve symbolet på motstandskampen.
Difor betalar ingen i den nye kyrkjelyden to-prosentskatten til Eritrea.
