For nokon vart 22. juli 2011 dødsdagen til nokon dei var glad i. Andre opplevde at vener og familie kom heim med fysiske og psykiske sår etter at ein høgreekstrem mann hadde prøvd å ta livet av dei.
Vårt Land har snakka med seks fylkesleiarar i Den nasjonale støttegruppa etter 22. juli. Dei peikar på problematiske sider ved korleis det offentlege møtte overlevande og etterlatne etter terroren.
Fem lærdommar peikar seg ut, basert på kva dei fortel:
- Helsehjelpa hadde varierande kvalitet.
- Oppfølginga tok for raskt slutt.
- Fleire har måtte kjempa mot Nav.
- Ei los-ordning kom for seint på plass.
- Manglande lærdom i frå forsking på krigstraumer.
Ujamn tilgang til spesialistar
Støttegruppa skal fremja interessene til dei ramma etter bombinga av Regjeringskvartalet og skytinga på Utøya. Gruppa har i dag 1800 medlemmer.
Alle fylkesleiarane i støttegruppa som Vårt Land har kontakta, fortel at helseoppfølginga har vore av varierande kvalitet.
– I nokre kommunar har hjelpa vore god, medan i andre har den nesten vore fråverande, seier Cathrine Tokle frå støttegruppa i Nordland.
Også tilgangen til spesialistar har vore ujamn, fortel Olga Goldfain, leiar i støttegruppa for Troms, Finnmark og Svalbard.
– Dess lenger nord du kjem i landet, jo dårlegare spesialisthelsetenester får du. Spesialistane er lokalisert i Oslo og Bergen. Eg kjenner til folk som var råka av terroren som fekk betre psykisk helsehjelp då dei flytta sørover, seier Goldfain.
Hjelpa spakna etter tid
Svein Idar Dale, leiar for Støttegruppa i Hordaland, fortel at dei har drege nytte av nærleiken til senter for krisepsykologi i Bergen ved Universitetet i Bergen.
– Me har vore heldig stilt, slik sett. Så har kommunane følgt opp. Me opplevde at dei var veldig på i starten, men at kompetansen er varierande.
For mange kom behovet for psykisk hjelp nokre år etter terroren.
– Då vart dei henvist til det ordinære offentlege tilbodet. Nokre opplevde å få god hjelp, andre ikkje. Folk støtte borti dei same problema som alle andre i det psykiske helsevesenet: kø, ujamn kompetanse og personkjemi med dei som skal hjelpa, seier Dale.
[ Hjelper lærere med å snakke om 22. juli: – Jeg har blitt tatt imot med masse undring. ]
Fleire kjempa mot Nav
Fleire i støttegruppa fortel at dei råka etter terroren i ettertid fekk problem i møte med Nav.
Unni Espeland Marcussen frå støttegruppa i Østfold seier ho kjenner til to tilfelle der overlevande, som vart skada under angrepet, har måtte kjempa for å få pengar frå Nav.
Dei har mellom anna blitt råka av innstramminga av ytinga AAP - arbeidsavklaringspengar.
– Plutseleg skulle denne ordninga berre vara i tre år, så då mista dei pengar, seier Marcussen.
Dei ho kjenner til, har eigentleg berre ønska støtte frå Nav i ein periode.
– Dei ønsker jo å studera og jobba. Men sidan det ikkje har vore mogeleg, har det vore ein tilleggsbelastning å kjempa mot NAV om pengar og slikt.
---
Råka etter angrepet 22. juli
- Åtte menneske blei drepne i Regjeringskvartalet, ni vart alvorleg skadd. Over 3000 arbeidde i Regjeringskvartalet, og var slik eit mål for terroren sjølv om de ikkje var der då bomba gjekk av.
- På Utøya vart 69 menneske drepne, medan 33 fekk alvorlege skotskadar.
- Det var 564 personar på øya da angrepet starta, de fleste medlemmer i AUF.
- Sentralt i oppfølginga av dei råka etter angrepet, stod kommunane, som skulle ha ei proaktiv rolle i å følge opp dei råka. I tillegg kom spesialisthelseteneste, Nav og skulen.
Kjelde: 22. juli-senteret
---
Los-ordning kom først i 2019
Støttegruppa sentralt har lenge jobba for å få på plass ei los-ordning. Desse losane skal hjelpa dei råka med å navigera i møtet med det offentlege.
Først i 2019 var denne funksjonen på plass for heile landet. Då gav regjeringa mildar til dei regionale ressurssentera om vald, traumatisk stress og sjølvmordsforebygging (RVTS).
Dei fleste fylkesleiarane Vårt Land har snakka med, fortel om positive erfaringar med losane.
Men fleire er kritiske til at ordninga først kom på plass i 2019, åtte år etter angrepet.
– Det er alt for seint at det kom i 2019. Eg synest sentrale helsemyndigheiter skulle tenkt den tanken før, seier Lusie Gjersvoll, leiar i støttegruppa Nordvest.
– Åtte år seinare var ikkje problema like kritiske. Det var i dei første åra at etterlatne og overlevande trengde hjelp. Det at hjelpa ikkje kom då, har forlenga perioden med vanskar for folk, seier Cathrine Tokle, fylkesleiar for støttegruppa i Nordland.
Olga Goldfain seier fleire medlemmer i støttegruppa for Troms, Finnmark og Svalbard ønsker seg eit lågterskeltilbod.
– Når det skjer terror andre stader i verda, eller når det oppstår hendingar som triggar den traumatiske opplevinga, kjenner mange seg utrygge. Ofte er alt dei treng, ein telefon eller ein videosamtale med ein spesialist, fortel Goldfain.
– Terroren varer ved
Lusie Gjersvoll i støttegruppa Nordvest skulle ønska at kunnskapen Noreg har frå krigsveteranar, kunne blitt brukt meir i møte med dei råka etter 22. juli.
– Det finst folk i Noreg som veit korleis ein handterer krigstraume. Me etterlyste tidleg å bli kopla på fagpersonar i Forsvaret. Eg opplevde det som at det var vasstette skott mellom Helsedepartementet og Forsvarsdepartementet, seier Gjersvoll.
Fleire peiker på at behovet for oppfølging kjem til å vara ved, også i tida framover.
– Det å oppleve et slikt angrep set sjølvsagt varige spor. Dei overlevande og pårørande treng mykje og langvarig oppfølging, seier Anne Spjelkavik i støttegruppa i Sør-Trøndelag.
– Terror varer over mange år. Me må læra at oppfølginga må vara over tid, det er ikkje nok med ein telefon tre månader etter angrepet, seier Lusie Gjersvoll i støttegruppa Nordvest.
[ «Dette må de no ha gløymt no, det er snart ti år sidan» ]
Mange er fanga i sorga etter terroren
Ein tredel av dei etterlatne etter 22. juli-angrepet har i dag symptom på lidinga forlenga sorg. – Det gjer det vanskeleg å handtera kvardagen, seier forskar.
I 2018 vart forlenga sorg definert som ein diagnose av Verdas helseorganisasjon, WHO. Dette året tok organisasjonen diagnosen forlenga sorgliding inn i den internasjonale klassifikasjonen av sjukdommar kalla ICD-11.
Ein tredel av dei etterlatne etter 22. juli-angrepet har i dag symptom på denne lidinga, fortel Pål Kristensen, Han er førsteamanuensis ved senter for krisepsykologi i Bergen ved Universitetet i Bergen.
– Mange klarer å tilpassa seg livet og leva vidare med sorga, på eit vis. Men så står ein tredel på ein måte meir fast i sorga.
Den naturlege tilfriskinga sporer av
Diagnosen forlenga sorgliding kan stillast etter seks månader.
– I denne sorga sporer den naturlege tilfriskinga av. Folk kan slita med ein intens lengt etter avdøde, der ein ikkje klarar å gje slepp eller akseptera at dødsfallet er endeleg. Det er ofte mykje sinne eller skuldkjensle. Det gjer det vanskeleg å handtera kvardagen, fortel Kristensen.
Han har førebels ikkje klare svar på kva som gjer at nokre etterlatne endar med forlenga sorg, og andre ikkje. Det er eit tema han skal forska vidare på.
Ein tredel har eit udekt behov for helsehjelp
Senter for krisepsykologi i Bergen har kartlagt korleis terrorangrepet på Utøya har påverka den psykiske helsa til etterlatne foreldre, søsken og nære vener.
I slutten av juni kom fjerde delstudie, som baserer seg på spørjeskjema og djubdeintevju med 164 personar. Her kjem det mellom anna fram at:
- To tredeler av dei spurde vurderer helsa til å vera litt eller mykje dårlegare no samanlikna med før terrorangrepet.
- Ein tredel har intense, vedvarande sorgreaksjonar som er på eit slikt nivå at det påverkar det å kunna fungera i dagleglivet.
- To tredelar slit med å få sova.
- Ein tredel er heilt eller delvis uføre. Dei fleste av dei var yrkesføre før terrorangrepet.
- Ein tredel har eit udekt behov for helsehjelp.
– Det er definitivt ein samanheng mellom dei som har forlenga sorgreaksjonar og dei som opplever dei ikkje får nok hjelp, seier Kristensen.