Skam til odel og eige

Jordajenta, du var venta.

Eg har framleis det kortet besten skreiv til meg då eg var bitte liten. Dei litt krokete bokstavane skrivne med blå kulepenn, til eit lite nurk i kvit dåpskjole med knall raude kinn. Eg var jordajenta. Bunden til jorda. Jenta som var venta til å ta over garden.

Fram til 1974 kunne ikkje sånne som meg rekna med å arva garden. Då hadde ein av mine tre yngre brør kunne snika framfor meg i køen. Ei endring av odelslova gjorde slutt på det. Då fekk det eldste barnet, uansett kjønn, den beste odelsretten.

Garden på Lavik i Eksingedalen hadde gått i slekta i søtten generasjonar. No var eg først i rekka til å ta over.

Ein siger for likestillinga. Men også eit ansvar eg ikkje heilt veit om eg vil ha.

[ Bondedrømmen kan gjøre Markus til gjeldsslave ]

Der kvar knaus har eit namn

Men la meg først fortelja om plassen eg er frå. Om du er oppe i himmelen og kikkar ned på Eksingedalen, ser du først berre grått berg. Men sjå nærare. Zoom inn i det som ser ut som ein bergsprekk. Då ser du grøne bakkar som opnar seg. Elva Ekso som krøllar seg nedover frå fjell til fjord og dannar det som er dalen min.

Eg vaks opp med segn og historier om landskapet rundt meg. Ved vegen nedanfor tunet ligg Huldahålo. Ingen trudde eigentleg at det faktisk budde ei hulder i bergsprekken, men alle sette opp farten når dei gjekk forbi. I fjella har kvar ein knaus og pytt eit eige namn. Snjoknolten. Goggatjødna. Krakalia.

Me trengde namna å navigera etter då me gjekk på sauesanking - sjølve høgdepunktet på hausten. Vener, kjende og ymse slektningar danna sankelag og la i veg opp fjellsidene, væpna med walkietalkie, kart og overmot.

På kvelden samlast me på låven der me deklamerte sjølvlaga sanke-limerickar. Litt som i ein rap-battle der målet er å overdriva eige sankelag sine prestasjonar og heltemot. Ofte gjekk nokre rimord igjen i limerickane, som «dalen», «smalen», og «galen». Dei meir vågale fann ord som rima på fjellet «Njuken».

[ Produserer mat til nesten 1.000 nordmenn: – Gjev ikkje inntekter nok til å brødfø mine eigne ungar ]

Då det blei stilt i fjøsen

Når eg ser opp på dei fjella i dag, ser eg at sauetråkka har grodd igjen. Skogen i fjellsidene er blitt tettare. Kanskje kjem namna der oppe på fjellet ein gong til å bli gløymt.

Graset er fullt av flått, som kom då hjorten tok over for dei andre beitedyra. Bøen på garden blir slått av ein annan bonde no. Dei få bøndene som er igjen i Eksingedalen, satsar stort. Me andre har lagt ned drifta.

Foreldra mine selde sauene våre for ti år sidan. Dagen dei rundt to hundre sauene gjekk inn i livdyrbilen, markerte eit vendepunkt for familien min. Det blei stilt i fjøsen.

Sommarferien vart til ordentleg ferie, ikkje dagar der me ungane gjekk inne i siloen og kasta på gras medan far min fekk vondt i nakken av å køyra forhaustar. Foreldra mine fekk fri på kveldstid og i helgene.

Til slutt var det å vera bonde, i praksis berre ein tidkrevjande og dyr hobby.

[ Romanen Plikt handlar om odelsguten som prøvde å ta over etter faren ]

Eit liv utan regn og slit

Som sekstenåring flytta eg heimanfrå for å gå på vidaregåande. Sidan har eg aldri budd heime. Men eg har halde fram med å fortelja om Eksingedalen til alle som gidd høyra. Om det rike organisasjonslivet, motkulturen og salmane som har fått næring i dalen.

Men å flytta heim og ta over garden?

Alle val eg har teke, har drege meg i motsett retning. Eg har teke behagelege val. Eg bur midt i Oslo, der eg slepp slitet, regnet og kavet med å finna ut kva eg skal ha til middag. Baristakaffi og takeaway er ein kort spasertur unna.

Ironisk nok var det likestillinga som gav meg odelsrett, som også gjorde at eg flytta til byen og tok høgare utdanning.

Den odelsskamma me ber på

Livet mitt står i stor kontrast til det arbeidet som generasjonar før meg har lagt ned. Dei har rydda jorda og slått kvar ein skrent. Dei tok ein for laget, og heldt jorda i hevd. Til dei som skulle koma etter.

Så sit eg her i Oslo med fin-kaffien min og skriv historier på tastatur.

Eg vil kalla det odelsskam. Den skamma me ber på, me som ikkje tek over ein gard som har gått i generasjonar i slekta. Me som vel eit meir behageleg og privilegert liv.

Skam er koda i DNA-et til oss vestlendingar.

Ei trøyst er at eg sannsynlegvis ikkje er åleine med odelsskamma mi. Historia til meg og familien min, er ei dønn ordinær historie. Sidan 1970 er over 150.000 gardsbruk lagt ned.

Me som gav opp, har teke økonomisk rasjonelle val. Då foreldra mine selde sauene, tapte me ikkje på det: Inntektene på sauehaldet hadde vore ein nedgåande kurve sidan starten på 1980-talet. Til slutt var det å vera bonde, i praksis berre ein tidkrevjande og dyr hobby.

Odelsskamma kan dragas for langt

I litteraturen finn eg ei påminning om at skamma kan gå for langt. I romanen «Plikt» fortel Marianne Clementine Håheim om ein ung mann som tek over garden etter at faren døyr. «Eg skal flytte heim for å ta over garden, ikkje fordi eg vil, men fordi eg føler at eg burde vilje.»

Han flyttar inn på guterommet, og prøver å fylla florstøvlane til far sin. Utan å røpa for mykje – for du burde lesa denne boka – så er det ei historie som tek opp einsemd og vanstell av dyra.

Slike historier hjelper meg når odelsskamma kjem og banker på døra. Likevel er eg ikkje heilt klar for å legga skamma på hylla. For eg er vestlending. Skam er koda i DNA-et til oss vestlendingar, og eg fryktar at me kan gå heilt i oppløysing utan denne heilt sentrale kjensla.

Så gjer jo skamma at eg skriv denne historia, slik at også du skal vita at det finst plassar som heiter Snjoknolten, Goggatjødna og Krakalia.