Ali Smith er ein forfattar som ofte blir nemnt blant dei fremste litterære stemmene i Europa. Ikkje minst har ho hausta mange lovord for årstidskvartetten – dei fire romanane som kom ut mellom 2016 og 2020, med titlar etter dei fire årstidene.
Det var derfor med ei viss forventing eg plukka opp den nye romanen Gliff, som lik dei førre av Smiths bøker tek for seg tema som er svært relevante i vår tid. Smith skriv om eit søskenpar som høyer til dei såkalla «uverifiserte» – ikkje slike som manglar eit blått merke på Instagram eller X, men personar som har hamna utanfor det digitale offentlege systemet. Papirlause, sagt på analogt.
Dei uverifiserte søskena Briar og Rose, begge med namn etter rosebuskar, må klare seg sjølve når mora forlét dei – tilsynelatande for å ta ein jobb i utlandet. Moglegvis blir den opportune kvinna i staden sendt i eksil av styresmaktene, men dette er ope for tolking. Barna blir i første omgang tekne hand om av Leif, kjærasten til mora, ein fyr som raskt forsvinn ut av biletet. Dermed står søskena åleine, og må navigere i eit samfunn som skal førestille eit Storbritannia i nær framtid.
---
Roman
Ali Smith
Gliff
Oversatt av Merete Alfsen
239 sider, Oktober forlag 2025
---
Teiknar mørkt bilete
Gliff er ein dystopisk-politisk roman, for han teiknar eit mørkt biletet av ei nær politisk framtid der språk og identitet blir kontrollert av styresmaktene, som også eliminerer folk dei ikkje ønsker som del av samfunnet. Dei teiknar på grotesk og banalt vis opp raude linjer rundt hus og personar dei vil ha eliminert. Parallellane til reelle politiske realitetar er sjølvsagt nærliggande, samtidig som Smiths forteljing prøver å vere opnare enn å fungere som ei politisk nidvise over statar vi lett kan tenke oss til.
Opp mot den autoritære og kontrollerande overmakta stiller Smith den språklege nyfikna, fantasien og leiken som motmiddel. Til dette høyrer også tittelen Gliff, namnet som i romanen blir gitt til hesten søskena legg sin elsk på. Gliff tyder på same tid både alt og ingenting – og rommar såleis ei enorm språkleg moglegheit.
Reproduserer idear
Dessverre gjeld det same for Smiths roman, som i mine auge verkar ufokusert og reproduserer idear frå kjente og langt viktigare verk som George Orwells 1984 og Aldous Huxleys Brave New World. Det blir alt og ingenting, så å seie.
Teleskjermane til Orwell blir hos Smith vidareført som eit større digitalt overvakingssystem der styresmaktene har full kontroll på kven du er. Kamera finst både her og der, og som hos Orwell møter hovudpersonane folk som veit korleis dei kan lure seg unna systemet. Fleire gonger får eg kjensla av lånte fjør hos forfattaren som fekk Orwell Prize for Political Fiction i 2021, og som i den nye romanen har ein langvarig intertekstuell dans gåande med Huxleys kjente tittel.
Smiths roman verkar ufokusert og reproduserer idear frå kjente og langt viktigare verk
Dvask samfunnskritikk
Gjennomgåande er det som om Smith puttar inn «aktuelle» tematikkar frå samfunnsdebatten i romanen. Desse set ho på plass i eit rammeverk som altså dels er henta frå Orwell og Huxley, og dels blir funne opp litt for impulsivt mens ho skriv.
Til dømes, som om ikkje dei overordna makt- og undertrykkingstrådane i boka er nok, flettar Smith også inn ein motkulturell smarttelefon- og internettskepsis, formidla gjennom mor til Briar og Rose. Den opportune kvinna har i staden lært barna sine å elske Beatles, og å lese og tenke. Ei av dei mest vedunderlege scenene i boka er når Briar får komme inn eit bibliotek for første gong.
Det er vanskeleg å vere usamd i Smiths musikksmak og moral, men det er samtidig ein nokså dvask samfunnskritikk. Kven er i dag ikkje redde for at bøker skal bli borte?
Forkludrande form
Smith har tidlegare gitt ut ein del av romanteksten som ei kortare fortelling med tittelen «Art Hotel». Det nemnte kunsthotellet forsvinn raskt ut av romanteksten, bortsett frå ein telefonsamtale der Briar ringer hotellet i eit forsøk på å kontakte mor si. Mora er like sporlaust borte som utgangspunktet for romanteksten.
Dette treng ikkje å vere negativt, for ein god tekst kan byggast opp på eit vell av ulike måtar. Konsistens og stringens må ikkje vere blant dei. Smith er tilhengar av det fragmenterte og eksperimentelle, inkludert tidshopp, og det skin gjennom også i Gliff.
Personleg synest eg at forma hennar i denne samanhengen forkludrar meir enn ho bidrar til å intensivere. Smith klarer faktisk ikkje å motivere formvala sine godt nok, endåtil om dei kan hektast direkte på den underliggande tematikken. Då er det noko som skurrar. Dei gode ideane bukkar under for eksperimentell vilje og språklege krumspring.
Dei gode ideane bukkar under for eksperimentell vilje og språklege krumspring
Spriket blir for stort
Undervegs i lesinga må eg fleire gonger spørje meg sjølv om eg er for negativ i møte med teksten, for på eit overordna plan har eg stor sympati med Smiths prosjekt. Litteratur som går i strupa på autoritære regime og dyrkar språket og fantasien er då nøydd til å glede ein kvar fornuftig lesar! Der orda blir gjenstand for kontroll, er diktaturet ikkje langt unna. Språkleik kan vere redninga.
For meg blir likevel spriket mellom dei gode intensjonane og den faktiske teksten for stort. I tillegg manglar boka både spenning og gode miljøskildringar, og forfattaren utviser mangelfull teknologisk innsikt. Det vil derfor overraske meg om Gliff kjem til å bli rekna med blant Smiths store romanar. Meldaren til The Washington Post omtaler på den andre sida boka som eit meisterverk. Det finst altså fleire auge som ser, og godt er det.
Spriket mellom dei gode intensjonane og den faktiske teksten blir for stort
Glidande identitetar
I romanteksten har Smith også fletta inn eit par mytiske forteljingar som kan tolkast på ulike måtar, blant anna om ei jente som blir fødd med hestehovud og menneskekropp. For min del er det nærliggande å dra parallellar mellom denne figuren og den ikkje-binære hovudpersonen Briar, og her skal forfattaren få pluss i margen for å snakke om glidande identitetar på ein ny og overraskande måte. Briar – eller Bri, eller Brice – blir skildra verken som gut eller jente, men blir av styresmaktene etter kvart pressa inn i ei av formene, i pakt med våre dagars brennbare kjønnsdebatt.
Totalt sett blir eg likevel ikkje dradd inn i Smiths univers, sjølv med all varmen ho manar fram gjennom den kjærlege og fantasifulle bruken av hestar generelt og Gliff spesielt. Den skotske forfattaren skaper ei lovande glipe for seg sjølv, men lukkast ikkje denne gongen med å la lyset strøyme fram frå forteljinga. Boka er springande og svak.
