Etter seks kritikarroste og bestseljande bøker i Hoems slektskrønike, skriv forfattaren at årets utgjeving, Husjomfru, er den siste. Hovudpersonen i dette avslutningsbindet er Julie Elisabeth Hoem, den yngste dottera til felemakaren Lars Olsen Hoem.
Som mange av oss hugsa frå den førre boka, var Lars ein handverkar og kunstnar som sette spor etter seg. Han opplevde sjølv dramatiske hendingar, til dømes slaget på Københavns red i 1801. Han var i fleire år engelsk krigsfange, før han vende tilbake til Kristiansund, der han vart godt gift og far til i alt sju døtrer.
Dottera Julie, derimot, sette ikkje så mange spor etter seg. Det finst ingen brev eller oppteikningar etter henne, ho fortalde ingen om livet sitt og etterlét seg ingen familie då ho døydde einsam på ein aldersheim i Bergen i 1911. Ikkje eingong den stolte yrkestittelen hennar, husjomfru, er forståeleg lenger.
Spinkelt kjeldemateriale
Hoem er derfor frå starten av open om at han må rekonstruere eller dikte fram livet til denne slektningen frå eit svært spinkelt kjeldemateriale; i dei ni åra etter den store bybrannen i Bergen i 1855, er det til dømes ingen som veit kor ho var eller kva ho gjorde.
---
Roman
Edvard Hoem
Husjomfru
395 sider, Oktober 2023
---
Julie vaks opp i Kristiansund. Ho starta sitt yrkesaktive liv då ho var tretten, som «ærends-pie» for klippfiskkongen Knudtzon. Seinare vart ho «kjøkkenpige» og reiser i 1853, snart atten år gammal, til Bergen for å vere «enepige» i hushaldet til bryggaren Semb.
Bortsett frå nokre år hos ein prestefamilie i USA og ein tur til heimtraktene på sine gamle dagar, blir ho verande i Bergen livet ut. I 1881 blir ho «husjomfru» hos den styrtrike Peter Jebsen.
[ «Øyvind Rimbereids tiande diktbok er uventa spennande» ]
Forfattaren skildrar livet og levevilkåra for dei ulike klassene i Bergen i desse åra inngåande og levande. Dette er stoff det jo heldigvis stadig finst kjeldemateriale om. Byen Bergen blir på den måten ein slags andre hovudperson i romanen.
Bjørnson og Strindberg
Hoem fell ikkje for freistinga til å dikte fram noko direkte møte mellom Julie og ein meir kjent og nesten heilt samtidig romsdaling som han allereie har skrive ein tre-binds biografi om: Bjørnstjerne Bjørnson (1832-1910). Bjørnson levde eit svært godt dokumentert og hendingsrikt liv og sette tydelege spor etter seg i norgeshistoria.
Vi får høyre at Julie kjøper romanen Arne hos bokhandlar Beyer, og at ho likte Bjørnsons bondeforteljingar og også at Bjørnson var emne for ein oppheta politisk diskusjon som ho, som husjomfru, vert utelukka frå.
Den ugifte Julie insisterer av og til på at ho er «frøken». Men ho har ikkje mykje til felles med sine to meir kjente namnesøstrer, tittelpersonane i Strindbergs drama Frøken Julie, som Hoem i 1984 skreiv om i romanen Prøvetid og Shakespeares Romeo og Julie, som han omsette året etter.
Vår Julie er på ingen måte ei overklassekvinne som døyr ung.
Talefør karakter
Den store utfordringa med å skildre eit heilt liv, utan dokumenterte kjærleiksforhold og dramatiske hendingar, på ein sann måte, er at det heile kan framstå som stilleståande og litt trist. Som ein kontrast til Bjørnson og dei to namnesøstrene, kan det vere lett å tenkje seg at det er eit typisk kvinneliv i bjørnsonsk forstand, der «fædrene har kæmpet, mødrene har grædt».
Er det ikkje rimeleg at ei eldre kvinne som ikkje fortel mykje om livet sitt, høyrer til blant dei såkalla «stille i landet»? Hoem lukkast med å vise at det på ingen måte er så sikkert.
[ «Juleantologi belyser hverdagens mirakler» ]
For den Julie vi møter i denne romanen, er svært talefør. Ho er framifrå dyktig til å arbeide, ho forelskar seg i ulike typar og har også eit litt uavklart livslangt vennskap med den piperøykande Caroline, som også hadde bestemt seg for å leve ugift. Julie les romanar og er på to konsertar med Ole Bull. Ho lærer seg engelsk ved å lese i King James-bibelen og dansar når det er høve til det.
Ho drikk etter kvart litt alkohol og undrar seg over om den bibelske åndsfrukta «temperance», best kunne bli omsett med «afhold» eller «måtehald».
Mangfaldig liv
Julie har heile livet gjennom eit undrande blikk og reflekterer over og sansar det som skjer i naturen og i byen. Ho les regelmessig aviser på biblioteket i Arbeiderforeiningens lokale. Etter kvart får det skjebnesvangre konsekvensar for yrkeslivet hennar at ho nettopp ikkje er stille og teier med at ho har sympati for – og god kjennskap til – kampen for arbeidsfolks rettar.
[ «Edvard Hoems dikting får oss til å ville bryte ut i allsong» ]
Ho opplever fleire gonger at det heile er på vippepunktet, at dersom ting hadde utvikla seg berre litt annleis, ville det hatt store konsekvensar for livet framover. Lesaren får på dette viset eit levande inntrykk av eit mangfaldig og rikt liv.
Eg trur eg ville ha gitt romanen til folk som arbeider på institusjonar for eldre
— Rolv Nøtvik Jakobsen
Forfattaren skriv sjølv at i skriveprosessen vart han «uavlateleg mint om den sterke trongen vi menneske har til fellesskap og samvær med andre menneske, men også om den djupe einsemda som er ein del av vår lodd. Det gjekk opp for meg at også dei menneska som døyr utan avkom og utan å etterlata seg ein skilling, alle har hatt eit eineståande liv og ein unik lagnad.»
No har han også mint oss på det.
Ikkje berre det du ser
I sesongavslutninga på det svenske litteraturprogrammet Babel, vart forfattarpanelet spurt om kva bøker dei ville gi som julegåve til ulike menneske. Eg trur eg særleg ville ha gitt denne gode romanen til folk som arbeider på institusjonar for eldre, og alle dei av oss som har ansvar for å leggje til rette for gode gravferder.
Korleis er det mogleg å ta avskjed med levd liv på ein verdig og sann måte? Ved stadig å minne oss sjølve om at «ingen er berre det du ser». Kanskje også å lese romanar som Husjomfru av Edvard Hoem?
