Funksjonsnedsett forfattar: – Eg føler meg ofte som eit økonomisk problem

Inne på skulebiblioteket på Engebråten skole i Oslo er Mikkel Øyen i full sving. Elevane på skulen har framleis vinterferie, men den bibliotekansvarlege er på post. Med #happyhippie på genseren rullar han fritt mellom bokreolane. Rullestol har Øyen hatt sidan barndommen, han har cerebral parese. Dei mange erfaringane hans som ein fyr med funksjonsnedsetting har no funne vegen inn i den litterære bokdebuten hans, prosasamlinga Idiotene, som er ute i desse dagar.

– Eigentleg er det først no eg skriv om funksjonshemming, seier 45-åringen som i 15 år har drive litteraturarrangementet Splittet kjerne, eit gratistiltak som har miksa etablerte forfattarar og nye litterære stemmer.

– Eg har nok ønskt å unngå emnet. Det har vore for nært og sjølvfølgeleg på eit vis. Men no er eg blitt eldre og ikkje så opptatt av å vere kul. Eg merka at stoffet hadde ein nerve.

Eg ønsker å vise korleis ein funksjonshemma verkar i verda

—  Mikkel Øyen, debutant

Øyen har varma vatn og ordna seg ein kopp te ved skrivepulten sin i biblioteket. På bordet mellom oss ligg boka hans, som skildrar ei brei vifte av folk med funksjonshemmingar, også somme med utviklingshemming. Håpet hans er at boka blir lesen både av funksjonsfriske, som vil få eit innblikk inn i livet til personar med funksjonsnedsetting, og av lesarar med funksjonsnedsettingar.

– Prosjektet mitt har vore å skrive om funksjonshemming ikkje berre som eit offer for noko, men som noko som har ei form for verdigheit og nærvær i den verkelegheita eg er i. Eg ønsker å vise korleis ein funksjonshemma verkar i verda, seier Øyen.

Forfattaren meiner at dei «vanlege» historiene om menneske med funksjonsnedsetting anten er solskinshistorier der ein overvinn eit hinder, historier om kor dårleg ein har det eller historier om dei pårørande som har dei same perspektiva.

– Eg vil vise fram diskrimineringa og utanforskapet. Samtidig har sjølv eit menneske utan språk ei verkelegheit og eit nærvær som berre denne personen kjenner til, seier han.

Kjenner seg «utsett»

Språket i bokdebuten hans er konsist og prosaen legg seg ofte opp mot poesien. Det er også mykje luft mellom dei korte tekstane på boksidene – det er ikkje ei massiv tekstblokk Øyen debuterer med. Han peiker også på at han har tatt bort ein del av dei mest politiske tekstane. Den danske poeten Caspar Eric, som også har cerebral parese, skriv meir politisk om funksjonshemming enn han gjer sjølv, meiner han.

Det politiske stikk likevel under i dei mange tekstane om menneske som på ulike vis kjenner seg utsette. For sjølv om Øyen løftar fram fleire andre erfaringar frå livet med funksjonshemming – både lengsel, glede, sorg og sinne så sterkt at det utløyser valdsfantasiar – er det ikkje til å komme ifrå at han opplever det norske samfunnet endå tøffare i dag enn han gjorde for ti år sidan.

– Det går på korleis politikarar snakkar om ting og det går på korleis storsamfunnet oppfører seg. Mange funksjonshemma blir diskriminerte dagleg. Ein kan bli halden utanfor fordi det manglar tilrettelegging, eller for at det blir for upraktisk. Det blir ofte eit spørsmål om økonomi, seier Øyen.

Han meiner at menneske med funksjonshemming, som han omtaler som den største minoriteten i Noreg, må tole meir enn andre utsette minoritetar. Det gjeld både i samfunnsdebatten og på humorscena, der Øyen peiker på uheldige spøkar om funksjonshemma menneske som «grønsaker» og tilsvarande. Han meiner at det er få som vil eller våger å ta debatten.

– Det er stort sett stille, bortsett frå i fagbladet Handikapnytt. Historisk sett har vi heller ikkje hatt dei sterkaste talspersonane, sjølv om vi har nokon, som Jan Grue, seier Øyen med eit nikk til forfattarkollegaen som blant anna gjorde stor suksess med boka Jeg lever et liv som ligner deres (2018).

Han peiker også på at diskriminering av menneske med funksjonsnedsetting ikke har eit felles språkleg uttrykk.

– Det blir heile tida referert til rasistisk språkbruk og homofobisk språkbruk, til dømes. Det finst ikkje liknande språklege preferansar for oss som gruppe.

Kjenner seg som eit problem eller ein pasient

Funksjonshemma menneske i Noreg har ifølgje Øyen opplevd å bli spytta på og ikkje få bli med på klassebilete. Dei har opplevd at buss og tog køyrer ifrå dei fordi det blir for vanskeleg å ta dei med. At ein parkert rullestol blir eit problem på grunn av branntryggleik.

– Om eg skulle komme med ei klage ein eller annan stad, opplever eg veldig fort at klaga blir avvist – gjerne bryskt, som ei uinteressant problemstilling. Eg føler at vi er ein gløymt minoritet, som eigentleg skal takast hand om av helsevesenet. Verdigheita og menneskeverdet til funksjonshemma menneske i Noreg er trua, meiner Øyen.

– For å sette det på spissen: Eg føler meg ofte som eit økonomisk problem, eit praktisk problem eller ein pasient.

– Korleis kan dette bli annleis?

– Løysinga ligg iallfall ikkje hos oss. Det norske storsamfunnet treng å ta eit oppgjer med haldningane sine overfor menneske med funksjonsnedsetting.

Mikkel Øyen kan kjenne seg sint og oppgitt over måten han blir møtt på iblant. Han kan oppleve mykje forståing, men ikkje alltid at forståinga fører til handlingar. På sitt mest oppgitte kan han snakke om å «ikkje gidde meir» som ei slags «pønke-løysing»: Å ikkje bry seg sjølv når ein kunne hatt god grunn til å reagere. Men eigentleg bryr han seg veldig, heile tida.

– Problemet i dag er at mange er klar over utfordringane våre, men at dei blæs i det. Eg får ei kjensle at av verda hadde blitt ein betre stad dersom vi ikkje var synlege, seier han.

Vil vere krenkbar

Han har opplevd som det positivt å bruke det litterære engasjementet sitt til å belyse tematikken i Idiotene. Boka er ikkje sjølvbiografisk, men tek utgangspunkt i eit breispektra erfaringsgrunnlag med funksjonshemming. Det kan til dømes innebere å køyre drosje kvar dag, slik Øyen også gjer det for å komme seg til og frå jobben på Engebråten skole.

– Men eg synest det har vore fint å skrive om mange andre og ulike menneske og gi dei ei verdigheit, seier han.

– Kvifor har du kalla boka Idiotene?

– Det er ein referanse til Lars von Triers film, der ein gjeng menneske latar som om dei er tilbakeståande for å bli «frie». Eg brukar denne tematikken i ein av tekstane i boka. Men i tittelen ligg det også ein kritikk av at menneske med funksjonshemming kan bli sett på som idiotar av samfunnet.

Det har vore viktig for han at enkelte av tekstane i boka skal vere ubehagelege og ikkje altfor forsonande. Det aggressive gir også energi, slik forfattaren er vant til frå pønken, som ligg hjartet hans nært.

– Eg er ikkje forplikta til å la vere å bli krenka av ting. Kvifor skal eg tole så mykje heile tida? Eg vil vere krenkbar, seier Mikkel Øyen.

– Eg kan bli sint så mykje eg vil.

---

Mikkel Øyen

• Norsk forfattar og litteraturformidlar
• Fødd 1978
• Jobbar til dagleg som bibliotekansvarleg på Engebråten skole i Oslo
• Aktuell med debutboka Idiotene (Cappelen Damm)

---