– Det får følgjeverknader for heile samfunnet når vi endrar bokformatet og måten vi les på. Dei nye lesemåtene skakar sivilisasjonen i grunnvollane, seier Joel Halldorf.
Den svenske forfattaren, samfunnsdebattanten og kyrkjehistorikaren er aktuell på norsk med Bokens folk. En sivilisasjonshistorie fra papyrus til piksler, der han fortel den lange historia om boka frå antikken til i dag. Det har heile vegen vore ei historie på veg mot meir boklesing. I dag har derimot pilene begynt å peike nedover, ifølgje forfattaren. I Bokens folk peikar han på kva vi risikerer å tape i ei digitalisert tid der konsentrasjonen om dei lange tekstane er på veg nedover.
– Trua på at ting kjem til å løyse seg er for stor. Det er alltid risikabelt å gå frå ei tid til ei anna, og det minste vi kan gjere er å få utfordringane opp på bordet. Dersom det likevel skulle gå bra, er det fordi vi har hatt ein medviten samtale og tatt gode vegval, meiner Halldorf.
Ifølgje forfattaren av Bokens folk les vi meir overflatisk når vi les digitalt, anten det er snakk om bøker, sms-ar eller bibeltekst. Det har blant anna med det store teksttilfanget å gjere: Vi blir så å seie tvungne til å lese raskt. Han peiker også på korleis den offentlege samtalen blir påverka av det digitale. Ein positiv verknad er demokratiseringa av det offentlege ordskiftet, men på den andre sida blir ikkje ekspertstemmene nødvendigvis lytta til.
– Forenklingar og emosjonelt ladde tekstar får større gjennomslag enn resonnerande tekstar. Då blir samtalen også meir polemisk og kjenslestyrt, seier Halldorf.
Les og: «Slit du med å få barna til å legge frå seg telefonen, er du truleg ikkje aleine»
– Vi mister nærvær i vårt eige liv
I Bokens folk nemner han blant anna den amerikanske politikaren Donald Trump, som ikkje les bøker. Dette kan ifølgje Halldorf oppfattast som teikn på ein impulsiv person som manglar evne til refleksjon og til å halde ut med seg sjølv. Om boka forsvinn ut og djuplesinga blir borte, mister vi eit viktig hjelpemiddel til å tenke.
– Djuplesing er viktig for å forstå komplekse tekstar som hjelper oss å forstå verda betre. Samtidig finst det også ein åndeleg dimensjon. I kristen tru har boka vore ein måte å nærme seg Gud på. Då er det ein føresetnad at vi klarer å stoppe opp og bli nærverande i teksten. Den evna risikerer vi å miste når vi les berre kjappare og kjappare. Vi mister moglegheita til å vere nærverande i vårt eige liv, seier Halldorf.
Vi mister moglegheita til å vere nærverande i vårt eige liv.
— Joel Halldorf, om djuplesinga som blir borte
– Tid for å slå ring rundt den fysiske boka
Han vedgår at skumlesing kan vere viktig for å finne fram til informasjon raskt. Den kan vere noko assosiativt og kreativt over denne type hurtiglesing. Heilt svart-kvit er situasjonen altså ikkje.
– Likevel er det tid for å slå ring rundt den fysiske boka, som oppmuntrar til konsentrasjon, djuplesing, nærvær og avgrensing. Vi ser på statistikken at det er færre og færre som nyttar seg av fysiske formatet, særleg blant ungdommar, seier Halldorf.
Han ser rundt seg i det opne lokalet i Deichmanske hovudbibliotek, der vi har sett oss ned for å snakke om tematikken i Bokens folk. Rundt oss er det tjåka fullt med folk som sit med skjermane framfor seg, mobiltelefonar og laptopar. Sjølv i bokborga i den norske hovudstaden, der dei fysiske bøkene er rundt oss på alle kantar, er den digitale lesinga påtrengande.
– I boka di etterlyser du ei brei bokrørsle. Kva legg du i dette?
– Dei kristne klostera tok vare på bøkene i mellomalderen. Kyrkjene har vore lesefellesskap med boksirklar og studiegrupper. Det er ei slik bokrørsle eg snakkar om. Politikarane og skulen kan gjere noko, men rørsla må vekse fram nedanfrå, seier Halldorf.
Meiner at kristne må ta ansvar
Han meiner at kristne har ein stor del av ansvaret for å hegne om den fysiske boka, og peiker på at kyrkjehistoria alltid har vore samanfletta med bokhistoria. Ikkje minst har vekkingsrørslene lagt vekt på lesing i fellesskap, slik haugianarane i Noreg blei kalla for «lesarar». Biblar i personleg eige har i moderne tid vore viktige for åndeleg vekst og utbreiing av den kristne trua.
– Ein viktig reiskap for det åndelege livet blir borte om vi går over til å lese Bibelen på mobiltelefonane våre. Kyrkja går i dag i retning av å spreie informasjon digitalt og projisere salmane på skjerm under gudstenesta. Det trur eg vil skal vere litt forsiktige med, seier forfattaren og kyrkjehistorikaren.
Ser på sambandet mellom form og innhald
I den lange historia om boka skildrar Halldorf korleis lesinga vår går raskare og raskare, ofte gjennom innføringar av tilpassingar i teksten, som mellomrom, teiknsetting, kapittelinndelingar og overskrifter. Ifølgje forfattaren speglar det ein akselerasjon i samfunnet som også den norske sosiologen Thomas Hylland Eriksen har skrive mykje om.
– Kvifor var det viktig for deg å gå heilt attende til antikken når du fortel om endringane i lesemåten vår?
– Når du skal forstå kvar du er, må du også forstå korleis du hamna der. Det ligg ein lærdom for oss i å sjå sambandet mellom form og innhald i boka over lang tid, seier Halldorf.
«Bokens folk» er eigentleg eit omgrep frå islam. Frå arabarane kom papiret og formidlinga av Aristoteles til Europa. Det er likevel den kristne kyrkja sin innverknad på bokhistoria som får mest vekt i Halldorfs formidling. Det var då også dei første kristne som tok eit avgjerande val på vegna av boka: Dei valde kodeksen som format framfor bokrullen, altså ein stabel av sider som er festa i den eine kanten og bunde inn av eit tjukkare omslag.
– Det var ein måte å gjere tekstane tilgjengelege for fleire lesarar på. Kodeksen var enklare i bruk enn bokrullen. Lettare å halde. Lettare å frakte. Det var lettare å slå opp i han, og finne det ein leita etter, seier Halldorf.
Vi kan takke Paulus for boka
Ein viktig grunn til at dei kristne tok dette valet, var også at Paulus-breva fekk plass i ein kodeks, der ein kunne skrive på begge sider av arka, men ikkje i ein enkelt bokrull. Vi kan altså takke Paulus og den omfattande brevskrivinga hans for at den fysiske boka på eit tidleg tidspunkt fekk formatet ho har hatt fram til i dag.
– I kva grad kan vi seie at dei første kristne skapte ein litterær kultur?
– Den første utanombibelske skildringa vi har av ei gudsteneste kjem frå Justin Martyr på det tidlege 100-talet. Der fortel han at forstandaren les frå skriftene «så lenge tida rekker». Ein stor del av gudstenestene var rett og slett at dei las. Kyrkja var som eit nettverk av små lesesirklar, utan å vere ein elitekultur. Dei kristne gjorde den litterære kulturen meir folkeleg, seier Halldorf.
– Bøker har gjennom tidene også blitt brukte av styresmakter og autoritetar for å utøve kontroll. Er boka eit tviegga sverd?
– Det er presis kva ho er! Eit tviegga sverd. Det kan verkeleg gå til begge sider. Særleg etter innføringa av trykkpressa, då tekstane kunne trykkast svart på kvitt til eit stort lesande publikum.
– Manglar kunnskap om kristen tru
Under reformasjonen på 1500-talet var bøkene svært sentrale for den historiske utviklinga. I ein periode gav Luther personleg ut ein tredel av alle bøker som blei trykt i Tyskland – litt spøkefullt sagt var han dåtidas Jo Nesbø! Katolske forfattarar gav ut motbøker. Konkurransen mellom lutheranarar og katolikkar var essensiell for framgangen til den europeiske bokmarknaden.
– Frå starten av historia til boka er dei religiøse tekstane sentrale. Både kloster og universitet er tett kopla til kyrkja. Heilt fram til vår tid ser du den bibelske påverknaden i forfattarskap som Jon Fosses og Karl Ove Knausgårds.
– I kva grad har det litterære miljøet i Sverige gløymt eller fortrengt den store betydninga kyrkja og kristendommen har hatt for bokhistoria?
– I stor grad. Denne kunnskapen finst nesten ikkje lenger, bortsett frå medvitet om han i ein del intellektuelle krinsar. I Sverige manglar grunnleggande kunnskapar om kristen tru, blant anna i meldingar av filmar og bøker. Samtidig finst det ei nysgjerrigheit der, seier Joel Halldorf, som håper å kunne bidra til auka kunnskap også her i Noreg.
– Religion er den store kulturberaren i sivilisasjonen vår, og det er naturleg å kalle denne sivilisasjonen for «bokens folk».
---
Joel Halldorf
- Svensk forfattar og samfunnsdebattant
- Professor i kyrkjehistorie ved Enskilda Högskolan i Stockholm
- Aktuell med Bokens folk. En sivilisasjonshistorie fra papyrus til piksler (Verbum)
---
