Der demonar møter Gud

Det er kolmørkt i rommet, i alle fall når ein kjem frå den skarpe sola utanfor. For kvart sekund der auga ven seg meir til mørkeret ser det ut til å dukke opp endå eit menneske i det vesle rommet. På golvet sit ei kvinne med eit lite barn, men ho reiser seg og går ut.

Seks personar bur på rommet som er mellom åtte og ti kvadratmeter stort. Det er to fedrar, ein har tre søner, den andre éin. Dei unge, men vaksne sønene har psykiske plager og fungerer ikkje i samfunnet utanfor, men noko formell diagnose har dei aldri fått.

På golvet ligg det tynnslitne madrassar sydd av rissekkar. Elles er det berre nokre få eigendelar som ligg spreidd rundt i rommet. Den einaste ljoskjelda er eit vindauge på den eine veggen.

Her bur dei aller fattigaste. Dei som ikkje ein gong har råd til å betale dei 50 norske kronene per månad for at ein «hyrde» skal ta seg av dei.

I staden bur dei på små rom saman med eit familiemedlem.

Ein gut i barneskulealder er ivrig etter å praktisere nokre engelsk-frasar han har lært seg, hukar tak i oss på veg ut av rommet til dei seks mennene. Han tek oss med inn på naborommet, der han sjølv bur.

På golvet sit kvinna og det vesle barnet me møtte tidlegare. Ho er grunnen til at dei bur i sjukelandsbyen. Det er mannen hennar som tek vare på familien, men på dagtid er han ute for å tene pengar.

– Kven er det som tek vare på mor di når far din er vekke?

– Eg passar på ho, svarar sonen, som drøymer om å bli engelsk-tolk når han blir stor.

[ Knut Jostein har båret på en mørk hemmelighet. Helt til nå ]

17 psykiatrar på 30 millionar menneske

Me er i «tobyen» Ambohimahazo i byen Antsirabe på Madagaskar. Ein toby blir gjerne omsett til sjukelandsby, eller omsorgslandsby om du vil.

Kvart tredje år kartlegg Verdsorganisasjonen for helse (WHO) stoda for arbeidet for mental helse i ulike land. Dei nyaste tala (frå 2020) viser at dei totale utgiftene til psykisk helse per innbyggjar på Madagaskar er 0,4 norske øre.

Madagaskar er verdas fjerde største øy, og har nesten tretti millionar innbyggjarar. Sjukelandsbyen Ambohimahazo ligg i byen Antsirabe. Antsirabe er den tredje største byen på Madagaskar, og ligg i høglandet på 1500 moh.

Og medan knapt 5,5 millionar nordmenn har over seks tusen psykiatrar og psykologar til disposisjon, må dei nesten tretti millionane gassarar dela på 17 psykiatrar og 28 psykologar.

– Styresmaktene våre bryr seg ikkje om psykisk sjuke menneske. Det er eit psykisk sjukehus i hovudstaden Antananarivo, men det er berre eitt. Dei som faktisk er opptekne av å ta vare på dei psykisk sjuke er kyrkja.

Det meiner pastoren i tobyen, Ramahafadrahoma Pascal.

Han viser oss veg inn på kontoret sitt. I gangen utanfor slår ei sterk lukt mot oss. Ei kvinne sit og veg opp og blandar dyrefôr på golvet.

Sjukelandsbyen produserer mykje av sin eigen mat, og rauting, kakling og hanegal dannar til ei kvar tid det lydlege bakteppe for samtaler.

Må seie nei til personar som treng hjelp

Pascal er øvste leiar her på Ambohimahazo toby, og dermed sjefen til dei 19 «hyrdane» som har virket sitt her. Hyrdane er menneske som har avlagt ein livslangt lovnad om engasjement i den gassisk lutherske kyrkja.

Mange har vanlege jobbar, men med eit ekstra frivillig ansvar i ulike delar av kyrkja. Andre, slik som her i tobyen, har hyrde-kallet som sit daglege virke.

Pascal har sett den spebygde kroppen sin heilt ytst på den store lenestolen inne på kontoret sitt. Det får han til å sjå endå mindre ut.

I tobyen ligg det ei rekkje små hus som er dela i to delar. I den eine delen bur hyrden, i naborommet bur «pasientane» hyrden har ansvar for.

– Vanlegvis er det rundt ti pasientar per hyrde, men av og til blir det fleire også, legg han til med eit sukk.

– Eigentleg bør det ikkje vera fleire enn seks per hyrde.

Pascal seier fleire enn før treng hjelp, men at det er vanskeleg å rekruttere nye hyrdar. Det hender stadig at dei må seie nei til personar som gjerne vil koma for å få hjelp. Han peikar på auka fattigdom.

– Har prøva alt av vitskaplege metodar før dei kjem til oss

Madagaskar hamnar etter dei fleste målestokkar på topp ti-plassering på lista over dei fattigaste landa i verda. Og utviklinga har ikkje gått rett veg dei siste åra. I tillegg til ekstremvêr som FN seier er eit resultat av klimaendringar, førte covid til store økonomiske problem for øynasjonen.

Ifylgje Verdsbanken slo Madagaskar i 2020 ny rekord med negativt forteikn: over åtti prosent av folket levde i fattigdom.

– Me får ikkje noko støtte frå det offentlege, fortel Pascal.

Utanom nokre sporadiske gåver frå ulike folk og ei lita årleg gåve frå kyrkja, må sjukelandsbyen greie seg sjølve økonomisk. «Pasientane» betalar om lag 300 kroner i månaden. Det skal dekkje den vesle summen hyrden skal leve av, i tillegg til mat, buutgifter og hygieneartiklar.

Mange som kjem til tobyen har ikkje noko alternativ, fortel pastor Pascal.

– Dei har ikkje råd til lege eller medisinar. Andre har alt prøva det, men kjem til oss som siste utveg. Dei har prøva alt av vitskaplege metodar før dei kjem til oss.

Menneska som kjem til tobyen kan ha veldige ulike grunnar til å gjera det. Pascal fortel at nokon kjem fordi dei treng hjelp i truslivet sitt, eller dei kan ha andre problem som ikkje har med mental helse å gjera. Som at dei slit med å få barn.

Andre kan ha medfødde tilstandar, vera deprimerte, ha epilepsi eller slite med rusmisbruk.

– I utvikla land får menneske ei diagnose frå ein institusjon, og dei veit kva behandling ein pasient treng. Men her vil ein hyrde alltid sjå det som skjer med ein pasient som noko som kjem frå djevelen, seier Pascal.

Sjølv meiner han det kjem personar frå begge kategoriar: dei som slit med psykisk sjukdom, og dei som har vonde ånder i seg. Han meiner det er enkelt å skilje mellom desse.

– Det er måten dei oppfører seg på som avslørar dei. Og konfronterer du personen det gjeld vil djevelen snakke på vegner av han, meiner Pascal.

Det å drive ut vonde ånder ein viktig del av jobben til hyrdane.

[ De valgte bort sin egen sønn. Så valgte de å begrave ham ]

Demonutdrivingar: – Problemet er berre at det fungerer

– Desse demonutdrivingane, dei er for lettvinte frå eit vitskapleg standpunkt. Problemet er berre at det fungerer, seier Kjetil Aano.

Han er tidlegare generalsekretær i Det Norske Misjonsselskap (NMS), og har budd på Madagaskar i sju år. Aano har interessert seg for tobyane og vekkingsrørsla dei er knytt til.

Saman med kona har han eit korttidsengasjement på Madagaskar for tida, sjølv om dei begge eigentleg er pensjonistar.

Me sit i eit bibliotek på Lovasoa Cross-Cultural Center, som no er eigd av den gassisk lutherske kyrkja, men som før romma NMS sin misjonsstasjon og norske skule. Me høyrer nokon som er på musikkundervisning spela eit strykarinstrument i etasjen over.

Aano bidreg til å registrere alle dei norske bøkane som står att i biblioteket:

– Det er alt frå billige romanar til misjonsteologiske dokteravhandlingar frå 1887.

Førkristen skikk

Aano seier det er om lag 150 tobyar på øya, og at dei kan romme alt frå eitt hus med nokre hyrdar, til fleire tusen bebuarar.

– Tobyane er eit uttrykk for omsorgsarbeidet den gassiske hyrderørsla utfører, seier Aano, som meiner det no er om lag femti tusen innvigde hyrdar.

Den tidlegare misjonsgeneralen forklarar at demonutdriving ikkje var ein skikk som kom med kristendommen til Madagaskar, og at den har ein eigen funksjon i lokalsamfunna.

– Målet med demonutdrivinga er at folk blir reintergrerte i samfunnet. I eit førkristent univers hadde gjerne ein lokal vismann ansvar for dette, og folk måtte betale for tenestene.

Aano seier hyrdane sin praksis med å be og drive ut demonar i Jesu namn kan erstatte vismennene sine tenester, og dessutan tek dei ikkje betalt.

– Slik blir menneske fristilt til å fungere i samfunnet att, enten problemet var sjukdom, eller at dei kjente seg fanga av tidlegare religiøs praksis, seier Aano, som må kjempe stadig hardare for å overdøyve det som no har utvikla seg til ei full bandøving i overetasjen.

Han seier han har sett mange døme på menneske som har fungert dårleg både relasjonelt og helsemessig, men som etter demonutdrivingar har kunne fungert normalt i samfunnet att.

– Dei blir friske, på same måte som sjuke pasientar som har fått helsehjelp blir friske. I mitt hovud tenkjer eg at dei kanskje har hatt ei psykisk krise som dei har fått hjelp til å koma gjennom, men dei det gjeld opplever det nok som eit reelt møte med Kristus, meiner Aano.

Demonutdriving er ei liturgisk handling

Han fortel at demonutdriving er ei liturgisk handling i den lutherske kyrkja på Madagaskar. Det er dei same orda og handrørslene som blir bruka kvar gong.

– Det er ein form for forbøn der ein ber om at Jesus skal drive vekk dei vonde kreftene.

– Reint praktisk kneler personen som skal bli bedt for, og dei som utfører eksorsismen står rundt, omtrent som ved ein konfirmasjon. Dei viftar med hendene utan å vera borti personen, og held gjerne Bibelen i høgre hand og viftar med denne, forklarar Aano.

Han seier dette er ein nøktern skildring av ritualet, men at det for dei fleste med vestleg bakgrunn vil vera ei «heftig oppleving» å vera til stade.

– Det er det ingen tvil om. Men det er viktig å få fram at det ikkje er stigmatiserande å gå til demonutdriving på Madagaskar, seier Aano.

Éi løysing for alle problem

Aano presiserer at det er nok av ting å kritisere av det som skjer inn mot bebuarane i tobyane. Til dømes korleis «one size fits all», blir vel enkelt med tanke på kor stort spenn det er i utfordringane til dei som er der.

– Uansett kva som er feilen, om det er tannverk eller at du ikkje greier å slutte å røykje, så er problemet ein demon.

Aano tenkjer at vekkingsrørsla med fordel kan lære meir om vestleg-medisinsk forståing av mental helse.

– Sjølv om også den vestlege forståinga har fått opp auga for at mennesket ikkje berre er ein kjemisk fabrikk, legg han til.

Aano meiner det også handlar mykje om tilgang på ressursar. Medisin kostar pengar, og det er det lite av.

– Det vekkingsrørsla gjer, er å bruke dei ressursane dei har: tid, omsorg, kjærleik, tru og bøn. Og ein djup kunnskap om at i menneskelivet er ting gjerne meir komplekse enn me tenkjer.

Den tidlegare Madagaskar-misjonæren meiner det ikkje ligg ein motsetnad i bruke vestleg medisin og det å ha eit klassisk, gassisk verdsbilete.

– Gud bestemte seg for å gjera sonen min sjuk

Dei siste salmestrofene er i ferd med å ebbe ut frå den store mursteinskyrkja som ligg midt på området. Faste gudstenester og bønetider er ein viktig del av rytmen i ein toby.

Ein mann sit lent inntil ein vegg og spelar «gitar» på ein plankebit. Ei eldre, lutrygga kvinne utan sko ber ei bøtte, og helsar høfleg då ho går forbi. Rundt beina på oss svinsar det høner og lodne, små kyllingar.

Inni kyrkja møter me Ravaondrina Seraphine (68).

«Jesus er den gode hyrde», står det i gule blokkbokstavar i bogen over altaret.

Seraphine har vore hyrde her i 17 år.

Ho kom fyrste gongen saman med sonen som var sjuk, og Seraphine meiner Gud hadde ein plan med det:

– Eg hadde alltid hatt lyst å bli ein hyrde, men sidan eg ikkje kjente Guds ord godt nok gjorde eg det ikkje. Derfor bestemte Gud seg for å gjera sonen min sjuk slik at eg skulle bli overtalt.

Ho meiner også sonen byrja å bli friskare etter at ho blei hyrde.

For å ta på seg hyrde-tittelen må du gjennom eit toårig opplæringsprogram. Det gjeld uansett om du er teolog frå før, eller om du ikkje har noko særleg utdanning.

Ber om at demonar skal forlate kroppen under epilepsianfall

Seraphine viser oss gjerne huset sitt. I ei rekke av mange like hus skil det vesle inngangspartiet til hennar bustad seg ut. Den vesle jordflekken bognar av blomar og ulike vekstar.

– Takk for at de vil koma på besøk, seier ho blidt, og gjer teikn til at me skal ta plass i sofaen.

Ho har fått mykje ut av dei få kvadratmetrane, og ei rekkje pyntegjenstandar, planter og møblar gjer det heimekoseleg.

I naborommet er det endå fullare. Der bur alle pasientane.

– Er det krevjande å ha ansvar for menneske med så ulike problem?

– Det er ikkje krevjande, for Jesus rettleier.

Ho tek ei lita pause, ser ned på hendene ho har falda i fanget.

– Men for eit menneske er det vanskeleg. Det er krevjande.

Som eit døme nemner ho når personar får epileptiske anfall.

– Kva gjer du då?

– Eg ber i Jesu Kristus frå Nasaret sitt namn om at demonane skal forlate kroppen deira.

Seraphine fortel at dei lærer korleis dei skal gjera dette under hyrdeopplæringa.

Ei anna utfordring er når bebuarar tyr til vald.

Det er vanskeleg å sjå for seg den vesle, eldre dama handtere utagerande pasientar. Ho har sjølv opplevd å bli angripen.

– Men eg fekk berre ei skramme. Det kom andre til for å hjelpe, så det kunne gått verre.

Ho fortel at det av og til må fem eller seks personar til for å stagge ein pasient når dei blir aggressive.

– Har opplevingane dine gjort deg redd?

– Eg har inga frykt, seier ho sjølvsikkert.

Brukar jernlenkjer for å forhindre vald

Fleire gonger går me forbi bebuarar med kjetting kring anklane. Det er personar som har utagert og vore aggressive før.

Ein av dei kjem interessert bort, smiler og slår av ein liten prat via tolken.

I mangel på medikament tyr dei til fysiske verkemiddel for å sikre pasientane sjølve og dei rundt dei.

– Det er klart, frå eit norsk perspektiv er dette heilt uakseptabelt. Samstundes kan ein stille spørsmålet: kva er alternativet?

Me er tilbake på biblioteket på kultursenteret i Antsirabe, Og Kjetil Aano kommenterer bruken av fotlenker i sjukelandsbyane.

Spørsmålet om ressursar dukkar stadig opp att.

[ Siden 1963 har Marit Synnøve lurt på hvorfor hun fikk leve, når så mange av vennene måtte dø ]

Madagaskars Hans Nielsen Hauge

Aano har knapt hatt tid til å la seg avbryte av spørsmål, og har dratt gjennom over hundre år med historie for ulike fornyingsrørsler i den gassisk, lutherske kyrkja.

På utfordringa om å enkelt forklare kva ein hyrde er, svara pastor Pascal dagen før at dei er «ein vekkings-arbeidar».

Sjukelandsbyane har nemleg sitt opphav i ei vekkingsrørsle som starta i 1894 på Madagaskar.

– Då blei på ein måte Madagaskars Hans Nielsen Hauge omvendt. Rainisoalambo heitte han. Han har hatt ein enorm innflytelse på kyrkjelivet på Madagaskar, fortel Aano.

– Ei brei, kristen protestrørsle mot vestleg kontroll

Engelske misjonærar kom til «solskinsøya» alt i 1818, og NMS og norske misjonærar starta arbeid her i 1867.

Så då vekkinga med Rainisoalambo skylte over landet rundt hundreårsskiftet visste ikkje nordmennene korleis dei skulle stelle seg til det.

– Det var ei framand møteform og forkynning, og hovudvekta låg på å forkynne omvending, men demonutdriving og læking tok også stor plass. Så dei spurte seg sjølv om dette var kristendom i gassiske klede, eller gassisk førkristen religion som stel kristne gevant?

Dessutan var det tydeleg at dette var ei rørsle heilt utanfor misjonærane sin kontroll, som sikkert ikkje gjorde det mindre skummelt.

– Dette er et uttrykk for ei brei, kristen protestrørsle mot vestleg kontroll som ein såg i store delar av Afrika, seier Aano.

Han fortel at også før inntoget til kristendommen hadde gassarane eit verdsbilete der vonde ånder var sentralt.

– Vekkingsrørsla har ein veldig kulturtilpassa kristendom, der ein godtek heile den klassiske gassiske forståinga av røynda, seier Aano.

Relativt kjapt blei dei utanlandske misjonærane imponerte over både engasjementet og livsførselen til Madagaskars haugianarar, og anerkjente snart vekkingsrørsla.

– Her på Madagaskar er demonutdriving og læking det mest naturlege i verda. Jesus dreiv ut vonde ånder, kvifor skal ikkje me, spør han frå eit gassisk perspektiv.

Gina har kjent mykje på skam

Rahajaharisoa Marie Gina er 35 år gammal, men historia om korleis ho hamna i sjukelandsbyen går tilbake til då ho var 18 og opplevde å gå inn i ein djup depresjon.

Med mjuk stemme fortel ho om jobben på fabrikken ho fekk som heilt ung. Kvar dag sminka ho seg og kledde seg fint før ho gjekk på arbeid.

Løna var ikkje høg, men ho hadde ei lita inntekt.

– Eg har kjent mykje på skam.

Ho slår blikket ned og forklarar:

– Eg samanlikna livet mitt med slik det var før eg blei sjuk. Då var livet mitt mykje betre. Men eg var også skamfull for det andre sa og tenkte om meg. Eg hadde eit vanleg liv før, og eg gjekk ikkje i klede som dette.

Gina tek tak i ein flik av skjørtet på den blå- og kvitmønstrete kjolen.

– Men no er eg ikkje flau lenger, og eg ser på det som frelse frå Gud. Eg har audmjukt og med kjærleik akseptert dette livet.

– Eg forstod at sjukdommen var djevelens verk

Fabrikken Gina jobba på blei lagt ned, og ho mista jobben. Det var vanskeleg å finne nytt arbeid.

Då ho ikkje lenger greidde å ta vare på seg sjølv, forstod familien at noko var gale.

Ho slutta å greie håret og vaske seg.

Foreldra tok ho med til det psykiatriske sjukehuset i hovudstaden, men ho blei ikkje betre.

Då kom tanken at det kanskje var heksekunst som var årsaka til plagene hennar. Ein sjukelandsby drive av kyrkja blei neste stopp.

– Då forstod eg at sjukdommen var djevelens verk.

Likevel seier ho at det ho har slite med er ein depresjon.

– Det er begge delar, meiner Gina.

Opprinneleg ville ho ikkje til tobyen, men foreldra insisterte. No ser ho på foreldra som Guds verktøy for å få ho dit.

Ho viser oss plassen ho søv. Rommet er kanskje fire gonge fire meter, og madrassar fylt med høy dekkjer nesten heile rommet. Ei køyeseng gjev endå ein soveplass. På det meste var dei 13 personar som budde her, fortel Gina.

Ei kvinne står i senga si og et lunsj. Ei anna sit og ser ut vindauge. Ei tredje stirar tomt ut i lufta, og med jamne mellomrom trekker nakkemusklane seg saman i rykningar.

Gina har senga i midten. I dag reknar ho seg som heilt frisk, og ho tek ikkje lenger medisinar. Faktisk har ho byrja på den toårige hyrde-utdanninga, og vil vie livet sitt til å hjelpe andre.

– Til eg døyr

Tilbake i sjukelandsbyen Ambohimahazo blir den noverande og blivande hyrden spurt om det er noko dei vil leggje til.

Dei takkar for at dei får dela historiene sine, og Gina seier at ho gjerne vil at lesarane i Noreg skal be for ho.

Seraphine fortel at sonen framleis bur i tobyen.

– Han er betre, men kroppen hans er ikkje frisk nok til å gjera hardt arbeid endå.

Den vesle kvinna som ville vore pensjonist hadde ho budd i Noreg fortel at ho reknar tobyen som heimen sin, og menneska her som familie.

– Kva viss sonen din blir frisk og kan flytje ut av tobyen, kor lenge blir du buande her då?

Ho ler litt før ho svarar med eit smil:

– Til eg døyr.

Journalist Marit Mjølsneset arbeidde i Det Norske Misjonsselskap frå 2015 til 2021.