Min tro

Ein fallen ateist

Alister McGrath var ateist. No er han ein av verdas mest briljante teologar.

Alister McGrath hugsar ikkje sjølv kor mange bøker han har gitt ut. Fleire av dei er for lengst blitt standardverk for teologistudentar rundt om i verda, slik som Christian Theology: An Introduction og Science & Religion. Den britiske biologen og teologen har hatt ei rekke prominente posisjonar på ulike eliteuniversitet i Storbritannia, som Oxford, Cambridge og King’s College i London. Den anglikanske kyrkja ville gjerne hatt han som biskop.

Det er med andre ord ein stor fisk Vårt Land har fått på kroken – ein av verdas mest briljante teologar, ifølgje ei uoffisiell kåring.

Aller best kjent er McGrath moglegvis for polemikken mot nyateisten Richard Dawkins i etterkant av boka Gud – en vrangforestilling (The God Delusion) i 2006. McGraths motbok The Dawkins Delusion?, som han skreiv saman med psykologkona Joanna Collicutt, blei ein internasjonal bestseljar. Tidlegare hadde han gitt ut boka Dawkins’ God, ei akademisk utgreiing av synet hans på vitskap og religion.

Alister McGrath

McGrath og kona skreiv The Dawkins Delusion? på åtte veker. Boka gjorde han i endå større grad til ein teolog som er synleg i mediebiletet – ein som kan snakke klartenkt og fornuftig om kristen tru og vitskap i det offentlege rommet.

– Eg synest det er viktig at kristne snakkar om trua si offentleg. Engasjer deg i staden for å trekke deg tilbake, seier han.

---

Alister Edgar McGrath

  • Britisk biolog, teolog og forfattar
  • Fødd i Belfast i Nord-Irland i 1953
  • Bur utanfor Oxford i England
  • Gift med Joanna Collicutt. Har to barn og fire barnebarn
  • Aktuell med fleire nye bøker, blant anna memoarboka Through a Glass Darkly. Journeys through Science, Faith & Doubt (2020). McGrath er digital hovudtalar på den kristne konferansen Nordisk FEUER, som går føre seg i Oslo fredag 24. september til søndag 26. september i regi av Laget (NKSS).

---

– Dawkins angrip ein karikatur

McGraths trusforsvar var effektfullt, samtidig som mykje av krafta i Dawkins’ populistiske ateisme etter kvart forsvann. Den britiske tenkaren og Vårt Land er samde om at nyateismen i vesentleg grad har spela fallitt.

– Krafta er der ikkje meir! Derimot kan ein seie at Dawkins skapte ny interesse for å snakke om vitskap og religion. Sidan mange opplevde at han var simpel og overflatisk, ønskte dei seg andre og betre svar. Appetitten kring spørsmåla blei vekt, seier McGrath.

Ifølgje teologen ser britiske akademikarar på Dawkins som ein lettvektar, «an embarrassment» også for tenkande ateistar. Det står i motsetnad til at han for femten år sidan blei oppfatta som ein intellektuell krossfarar.

– Dawkins prøver aldri å forstå kva kristne eigentleg tenker, men angrip ein karikatur. Han tek gjerne mannen i staden for ballen, og ser på kristne som toskar. Og han bruker kriterium til å dømme religiøs tru hos andre som han ikkje nyttar om sitt eige standpunkt. Han spør om eg kan bevise at Gud finst, og det kan eg ikkje, men han kan heller ikkje bevise at Gud ikkje finst.

McGrath, ein både venleg og intellektuell kristen, er ein smule strengare i tonen når han snakkar om Dawkins:

– Vi veit at håplause overdrivingar og forenklingar ikkje verkar. Vi ønskjer alle å gå vidare derifrå.

Alister McGrath

– Lyser opp ulike delar av røynda

Dawkins skulle dermed vere parkert. Vitskapen ligg ikkje i krig med religionen. At det er spenningar mellom vitskap og religion, derimot, er McGrath tydeleg på.

– Men sjølv om vitskap og etikk er to ulike disiplinar, betyr det ikkje at ein vitskapsmann manglar etikk. Dersom du trur berre på vitskap, kan du ikkje etablere eit verdisystem, og då kan du ikkje handle moralsk. Vitskap og religion lyser opp ulike delar av røynda, og det er opp til oss menneske å veve saman moralsk, estetiske, vitskaplege og religiøse idear til eit syn på verda.

– Du skildrar vitskap og religion som ei form for samtalepartnarar. Kva er det viktigaste vitskap og religion kan lære av kvarandre?

– Det er eit godt spørsmål! Når du ser opp mot stjernene på nattehimmelen, tenker du kanskje: Wow, så fantastisk! Vitskapen kan vise deg at universet er endå meir fantastisk enn du tenker. Det hjelper oss med å sette pris på Guds storheit og ære. Mens religionen kan lære vitskapen ikkje berre korleis vi lever i denne verda, men korleis vi lever meiningsfylt i verda.

Såg mot stjernene

Allereie som tiåring bygde Alister McGrath sitt eige teleskop og vende blikket mot stjernene: Han skulle bli vitskapsmann. Når eg spør om andre interesser i barndommen, er det lengste han kan strekke seg at han likte å gå tur. All energien, all krafta, gjekk frå barnsbein av inn mot eit vitskapleg livslaup.

– Eg er intellektuelt rastlaus. Eg er sterkt rotfesta i naturvitskapen, men elskar også teologi, litteratur og musikk. Det er så mykje å oppdage! Dei som les bøkene mine, seier at eg skriv med jamlege krysningar frå eitt felt til eit anna. Og det er nettopp slik eg er. Det er slik eg tenker, seier McGrath.

Alister McGrath

Han kan nok innimellom finne på å lytte til populærmusikk mens han køyrer bil, men det er særleg den klassiske musikken som fangar interessa hans, ikkje minst Richard Wagner og Johann Sebastian Bach.

– Det ligg ein svært kraftfull teologisk visjon bak Bachs musikk, seier han, opptatt som han er av korleis musikk kan rette sinnelaget inn mot bøn.

Var overtydd ateist

Det er på mange måtar underleg å tenke seg at denne kristne, intellektuelle fyren ein gong var likeglad til alt som heiter bibel og kristendom. Men det var han altså. Alister McGrath var i fleire år ein overtydd ateist. Vitskapsmannen avviste tanken på ein Gud, og iallfall trua på ein relevant Gud.

– Eg hadde ein idé om at eg dersom eg elska vitskap, så måtte eg hate Gud. Det var på sett og vis ein kultur eg arva, å tru berre på det eg kunne sjå i verda rundt meg. Religion hadde ikkje noko intellektuelt innhald for meg, fortel han.

Det fall han lett å stenge av ein heil seksjon for menneskeleg tanke og erfaring. Det kjentest godt. Ateismen hans var ikkje eit opprør mot noko, men gav han intellektuell overlegenheit.

– Som 16-åring blei eg meir aggressiv i denne trua: Det finst ingen Gud. Og dei som trur på ein Gud, er galne!

– På ein måte blei du som Dawkins, 16 år gammal?

– Well, that’s right! Eg brukar å bli svært nostalgisk når eg les Dawkins, for det var slik eg sjølv brukte å tenke.

Eg brukar å bli svært nostalgisk når eg les Dawkins, for det var slik eg sjølv brukte å tenke.

—  Alister McGrath
Alister McGrath

Fann eit større bilete i marxismen

I marxismen fann han ein måte å tenke om verda på som passa han: Ikkje religion, men likevel eit større bilete, ein overbygning. Den religiøse konflikten i Nord-Irland var også med på å sementere ateismen hans. Han argumenterte slik, som han i dag ler litt av fordi argumentasjonen er altfor enkel: 1) Det er vald på grunn av religion. 2) Utan religion ville denne valden ha vore borte.

Samtidig kunne han allereie den gongen, som ungdom, ane noko om religiøs lengsel gjennom sin eigen lengt etter Universitetet i Oxford. Det kjente britiske universitetet blei nærmast som ein lidenskap for han, ein stad han måtte komme til. Han kom inn, og lykka hans var så å seie gjort.

Nokre små hint om kva som låg føre, meldte seg allereie då. Lesing av Albert Einstein gjorde han merksam på at vitskap treng å bli supplert med noko meir ­– politikk, etikk og religion – for at ein skal forstå verda fullt ut. Marxismen hadde som nemnt gjort han opptatt av det store biletet. Og han merka seg at medstudentar som hevda at vitskapen var alt, ikkje kunne bevise det vitskapleg.

– Eg hadde berre studert nokre veker på Oxford før eg begynte å forstå at ateisme var mykje meir problematisk enn eg hadde trudd. Og samtidig merka eg at kristendommen var mykje meir interessant enn eg hadde trudd, seier McGrath.

Alister McGrath

Slått av inkarnasjonen

Ein dag slo ideen om inkarnasjonen ned i den unge ateisten som eit lyn. Ein ny tanke festa seg i han: Dersom Gud verkeleg var til, var han ikkje langt borte frå menneska i ein fjern himmel – nei, han var komen nær, til vår eiga jord, som eit menneske i kjøt og blod. Då han kopla den nye aninga si med eit bibelord han hugsa frå starten av Johannesevangeliet – «Og Ordet vart menneske og tok bustad mellom oss.» – var det som nokon skrudde på eit lys, så han kunne sjå ting klart for første gong.

– Det var som om skipet mitt gjekk på grunn, for å bruke ein metafor passande for ein som er frå Belfast, der Titanic blei bygd: Eg trudde at ateismen min var heilt sikker, men han var det ikkje. Eg var i kaos, og visste at eg trong å lære mykje om denne nye måten å sjå livet på. Men eg visste éin ting: Dette nye var noko godt!

– Du såg no på verda gjennom eit nytt teleskop?

– Korrekt! Det er eit bilete C.S. Lewis brukar ofte, og det er ganske hjelpsamt. Du ser på det same – verda – men du brukar ei anna linse. Du ser ting på ein ny måte, får eit skarpare bilete.

Han kasta seg over Bibelen, og begynte med Markusevangeliet – på gresk. («It’s very easy, greek.») Det gav han ei god forståing av den kristne trua.

– Markus opna auga mine. Deretter hjelpte C.S. Lewis meg å bringe det saman i eit heile, seier han.

Alister McGrath

Indre teologisk drivkraft

Då han etter kvart begynte å studere teologi, var det på grunn av ei indre drivkraft etter å lære meir. Ein periode kombinerte han studia i molekylær biofysikk med teologistudium. Den overgangen, frå naturvitskap til læra om Gud, var tøff for han, akademisk sett. Men han gjorde seg erfaringar som han seinare brukte til å skrive den nemnde innføringsboka i teologi, Christian Theology, ei av tre bøker han sjølv framhevar frå eit forfattarskap på rundt femti titlar. (Dei to andre er C.S. Lewis-biografien C.S. Lewis. A life og memoarboka Through a Glass Darkly. Journeys through Science, Faith & Doubt, som kom ut på engelsk i fjor.)

– Du har også verka som prest i Den anglikanske kyrkja. Teologi bør ikkje berre vere ei akademisk øving?

– Teologi er intellektuelt interessant, men det handlar også om å gripe visjonen i hjartet av den kristne trua. Eg arbeidde ei tid for Den anglikanske kyrkja med tanken om at det var den beste måte praktisere teologi på – putting it into action. For meg er teologi på sitt beste i forkynning og tilbeding, sjølv om teologien også er akademisk interessant.

– Kva er hjartet eller kjernen i den kristne trua di?

– Aller først vil eg seie at det kan variere frå person til person kva som er det viktigaste aspektet. I mitt tilfelle er det sentrale at kristendommen tilbyr ein koherent, intellektuell visjon av røynda som held seg i møte med samtidskonteksten. Difor er det også så viktig med trusforsvar, apologetikk, for å forsvare integriteten, truverdet og relevansen til den kristne trua i ein offentleg samanheng. Det kan gjerast, og det er nødvendig å gjere det.

For meg er teologi på sitt beste i forkynning og tilbeding, sjølv om teologien også er akademisk interessant.

—  Alister McGrath
Alister McGrath

Må leve med usikkerheit

For McGrath er apologetikk både å svare på spørsmål og forklare appellen ved trua. Han meiner at fokuset hans har nær samanheng med hans eiga historie.

– Eg var sjølv ateist av intellektuelle grunnar. Så eg ønskjer å fortelje historia mi til andre ateistar, for at dei skal vite at det finst andre måtar å sjå ting på.

– Korleis er din eigen religiøse praksis, utanfor apologetikken? Ber du?

– Eg ber, går i kyrkja og held iblant preiker. Eg les Bibelen og ei mengd oppbyggelege forfattarar. Truslivet mitt er ikkje spesielt interessant, sjølv om det betyr mykje for meg sjølv.

– I memoarboka di skriv du også om tvil. Kan tvil vere ein ressurs for ein kristen?

– Det vil eg seie. Rett nok er det ikkje berre kristne som tvilar, det gjer også ateistar. Mitt poeng er likevel at vi må leve med at vi ikkje kan bevise dei aller største spørsmåla i livet vårt. Kva er meininga med livet? Kva er godt? Kva er det vonde? Vi kan ikkje gi sikre bevis, men vi kan finne fram til svar som vi trur er rette – og arbeide med dei.

McGrath formulerer det slik: «å leve med usikkerheit mens vi reiser i håp».

– Det er ein fin måte å seie det på!

– Det er det. Og det er realistisk.


---

4 RASKE

Gud er: Meining i ei mørk verd.

Eg klarer meg ikkje utan: Å lese.

På gravsteinen min skal det stå: Han var ikkje så dyktig, men Gud tolererte det.

Boka alle må lese: Se det i øynene av C.S. Lewis.

---

Alf Kjetil Walgermo

Alf Kjetil Walgermo

Alf Kjetil Walgermo er journalist og litteraturkritikar i Vårt Land. Han er tidlegare kulturredaktør i avisa. Walgermo er også forfattar.

Vårt Land anbefaler

1

1

Mer fra: Min tro