10. desember er dødsdagen til filantropen Alfred Nobel.
10. desember blir alltid Nobels fredspris delt ut i Oslo.
I år går han til den japanske organisasjonen Nihon Hidankyo, ei folkerørsle av overlevande frå atombombeåtaka på Hiroshima og Nagasaki.
10. desember 1996 blei prisen tildelt to menn som kjempa for fridommen og sjølvstende til folket på den austre til halvdelen av øya Timor:
Biskop Carlos Felipe Ximenes Belo, overhovudet til Den katolske kyrkja i Aust-Timor.
Diplomaten José Ramos-Horta, som i 20 år hadde vore Aust-Timors utanriksminister i eksil.
Tildelinga er eit døme på kva Nobels fredspris kan utrette. For prisen i 1996 blei ein katalysator.
Han skapte internasjonal merksemd om frigjeringskampen som verdssamfunnet hadde gløymt.
I 2002 blei Aust-Timor ein sjølvstendig nasjon.
Kolonisert to gonger
Etter 450 år som portugisisk koloni, berre avbroten av japansk okkupasjon som kosta 50.000 menneske livet under andre verdskrig, fekk Aust-Timor ein kort periode som sjølvstendig nasjon.
I 1974 takka Portugal for seg, og overlèt halvøya til ein borgarkrig. I 1975 erklærte vinnaren, frigjeringsrørsla Fretelin, siger og proklamerte den demokratiske republikken Aust-Timor.
Ni dagar seinare invaderte Indonesia – og heldt austtimoresarane i eit jarngrep i vel 25 år.
Okkupasjonen kosta opp mot 200.000 menneske livet i aktiv motstand og av svolt og sjukdom, ifølgje Den katolske kyrkja.
Den ikkje-valdelege motstanden mot den indonesiske nykolonisatoren blei etter kvart leia av to menn:
Carlos Felipe Ximenes Belo og José Ramos-Horta
Reiste rundt og tagg om merksemd
Då den indonesiske invasjonsstyrken gjekk i land i 1975, flykta José Ramos-Horta. Han var utanriksminister i Fretilins regjering.
I dei neste 20 åra reiste han verda rundt for å tale saka til austtimoresarane. I 1992 la han fram ein fredsplan med to mål: Humanitært samarbeid med okkupanten og eit aukande internasjonalt nærvær med FN i spissen.
Fredsmåla blei nådde i 2001. Indonesia varsla tilbaketrekking, noko som la grunnlaget for Aust-Timors sjølvstende.
Fekk paven til landet
Carlos Felipe Ximenes Belo er bondesonen som blei prest. Kort tid etter at Belo blei valt til overhovud for Den katolske kyrkja i Aust-Timor i 1983, stod han fram og fordømte okkupasjonen av provinsen.
Okkupantane svarte med å setje Belo under streng overvaking. Men trass i dødstruslar held biskopen fram den ikkje-valdelege motstanden mot undertrykkjarane.
Belos kamp møtte sympati hjå pave Johannes Paul II, som demonstrerte denne med å vitje Aust-Timor i 1989.
Er president, har vore president
Kampen for sjølvstende som blei krona med Nobels fredspris og sjølvstende gjorde Belo og Ramos-Horta til superkjendisar i heimlandet.
José Ramos-Horta plukka i 2002 opp tråden frå 1975, han blei utanriksminister. I 2006 blei frigjeringspolitikaren statsminister, for så å bli valt til landets andre president i 2007.
I 2022 blei han på nytt statssjef, men no for eit anna parti.
Gjekk brått av som biskop
Medan fredsprisen har vore med å løfte Ramos-Horta til makttoppen, har Carlos Felipe Ximenes Belo gjennomlevd eit knusande fall.
Allereie i 2002, same år som landet fekk fridomen, varsla biskop Belo at han gjekk av som kyrkjas øvste leiar i landet.
Kyrkjeleiaren forklarte avgangen med helseplager, han var utbrent. Sjølv om han berre var 54 år, og hadde 21 igjen til pensjon, godtok pave Johannes Paul II valet.
Magasin med sjokkavsløring
Så, i september 2022, small det. Det nederlandske magasinet De Groene Amsterdammer intervjua to menn som hevda at biskop Belo hadde utsett dei for grove seksuelle overgrep då dei var tenåringar.
– Det eg ønskjer frå Belo og kyrkja er at dei seier unnskyld, seier «Roberto». Mannen fortel at Belo skal ha valdteke han.
Magasinets skreiv at deira undersøkingar avdekte at Belos seksuelle overgrep mot unge gutar skal ha strekt seg frå tida han var ung prest til han blei biskop.
Belo har akseptert straffa, seier kyrkja
Dagen etter stadfesta Vatikanet at Den katolske kyrkja har innført disiplinære sanksjonar mot Carlos Belo.
Vatikanets talsmann Matteo Bruni sa i ei fråsegn at kontoret som handterer saker om seksuelle overgrep, tok imot klagemål om biskopens oppførsel i 2019 – og innførte sanksjonar i året som følgde.
Sanksjonane set strenge grenser for kvar Belo kan reise og kva teneste han kan utøve. Han er vidare nekta å ha kontakt med mindreårige eller å ha kontakt med Aust-Timor.
Vatikanets talsmann opplyste også at sanksjonane hadde blitt «modifisert og forsterka» i 2021, utan å konkretisere – og at Belo har akseptert straffa.
Meiner syndene er gamle
Pave Frans blei fjor intervjua av nyhendebyrået AP. Her ymtar paven om at Vatikanet verna Belo då klagemåla blei retta mot han – og han fekk lov til å gå i tidleg pensjon.
Då De Groene Amsterdammers avsløringar kom i 2022, fortel pave Frans til AP at han sa:
– Ja, la saka bli kjent. Eg skal ikkje dekkje over, men dette handlar om avgjerder som blei fatta for 25 år sidan, i ei tid då ein ikkje var så medviten.
I september gjesta pave Frans den vesle, fattige nasjonen der 95 prosent av borgarane er katolikkar. New York Times spurde president José Ramos-Horta om paven burde ta opp Belo-saka under besøket.
Prisvinnar om prisvinnar: Han er ein akta mann
Nei, svarte fredsprisvinnaren frå 1996, og peika på to forhold: Vatikanet hadde tatt opp saka for fleire år sidan – og Den katolske kyrkja har betalt ut erstatningar til overgrepsofra, som ikkje ønskjer å få sakene opp for domstolen.
Så la statssjefen til:
– Biskop Belo er framleis svært akta i fleirtalet av folket grunna hans rolle i fortida, han viste mot ved å gje folket ly og vern.
Eksbiskopen og fredsprisvinnaren frå 1996 skal i dag leve i eksil i Portugal.
