Denne saka blei først publisert 1. juni.
Ho er 23 år gammal og ligg på ein benk med beina i ein bøyle. Utanfor legekontoret i Oslo sentrum er det ein vakker, solfylt ettermiddag.
– Eg fekk beskjed om at eg ikkje måtte skrika, for då kunne nokon høyra det. Eg trur eg fekk eit handklede å ha for munnen.
Ellen Aanesen fortel om det som skjedde for over 50 år sidan.
Ho held skriket inne i seg medan legen utfører inngrepet.
I dag ville ein kirurgisk abort vore gjort medan pasienten var i narkose eller hadde fått lokalbedøving. Men Ellen får ikkje ein gong ein paracet.
– Då det var over, sa legen at eg måtte retta litt på kjolen og håret. Så ingen kunne sjå at det hadde føregått noko.
Lege tok 7.000 kroner for ulovleg abort
Året er 1968. På denne tida er abort berre lovleg i visse tilfelle.
Ellen Aanesen er ung. Ho har akkurat fått draumejobben i NRK og har ingen ønsker om å bli husmor. Men den faste legen hennar vil ikkje hjelpa.
Under eit møte på ein folketom kafe stikk ein kollega ein samanbretta lapp i handa hennar. Det er namnet på ein bedriftslege som utfører ulovlege abortar etter stengetid.
– Legen skulle ha 7.000 kroner. Det var ei heil månadsløn. Han sa han måtte ta så mykje for elles ville det koma altfor mange kvinner.
Ellen Aanesen kan reisa heim utan komplikasjonar. Andre var ikkje like heldige. Same året døyr den siste kvinna etter ein ulovleg abort i Noreg.
Når det personlege blir politisk
Ellen Aanesen sit i ei pent møblert stove på Ekeberg, med storslått utsikt over Oslo. Ho har kortklipt, grått hår, høge kinnbein og eit direkte blikk.
I dag er ho 78 år gammal. Ho kan sjå tilbake på eit langt liv som journalist og aktivist.
«Det personlege er politisk» er eit kjend, feministisk slagord frå 1970-talet. Orda fann grobotn i livet til Ellen Aanesen. Hennar opplevingar frå ei tid då abort var strengt regulert, hadde ho med seg inn i yrkeslivet.
I NRK vart ho ein aktiv del av det feministiske miljøet, der ho jobba som fotograf og regissør. Ho laga to dokumentarar om abort og var aktiv i Kvinnefronten.
På stovebordet ligg to bøker som ho har skrive. Dei handlar om abort og kvinnekamp. I bøkene fortel kvinner om ulovlege abortar og om nedverdigande møter i nemnd.
– Dette er ikkje historier som folk snakkar om. Men det går eldre kvinner rundt i dag som har desse historiene i seg.
Eit knapt fleirtal på Stortinget kan sikra ny abortlov
No er abort igjen på agendaen. Regjeringa har varsla at det i haust kjem eit forslag til ny abortlov, der retten til sjølvbestemt abort blir utvida til veke 18. Dagens abortlov gjev kvinna sjølvbestemt abort til veke 12.
Då dagens lov vart vedteken i 1979, skjedde det med berre ei stemmes overvekt. Noko liknande kan skje i haust. Partia som støtter ei utviding, har ikkje fleirtal. Ei utviding av abortgrensa krev fem avhopparar frå Senterpartiet, Høgre eller Framstegspartiet.
Det vanlege var strikkepinnar eller andre spisse gjenstandar. Nokre kvinner brukte grønsåpe gjennom eit slags kateter til livmorhola.
— Astor Reigstad, pensjonert lege
«Alt blir ødelagt, selv morskjærligheten»
Boka Ikke send meg til en kone, doktor! frå 1981 skildrer tida før kvinner hadde rett til sjølvbestemt abort.
Ei kvinne fortel i boka om ein tøff oppvekst etter krigen. Mora døyr av tuberkulose, og ho veks opp med seks søsken og ein streng far i eit hus langt inne i ein skog på Austlandet. Ho er funksjonshemma etter å ha hatt den alvorlege barnesjukdommen raklitt.
Som ung vaksen flyttar ho inn til Oslo, der ho møter ein mann. Forholdet kjølnar når ho finn ut at ho er gravid.
To abortnemnder avslår søknaden hennar. Ho må føda ein gut som får alvorlege psykiske helseplager og i periodar bur hjå ulike fosterforeldre og i fosterheim.
I boka fortel kvinna:
Alt dette kunne jeg vært spart for viss en lege ikke hadde vært så ubarmhjertig. Jeg er glad i min sønn, men jeg vil bare opplyse om at under bare vanskeligheter, blir alt ødelagt, selv morskjærligheten.
Ei anna kvinne som fortel, er ei firebarnsmor frå Trøndelag. I eit brev skildrar ho desperasjonen etter at legen ikkje ville søka om abort for henne.
Ho skriv at dei har dårleg økonomi og ikkje maktar eit til barn.
Jeg sitter og gråter hele dagen, og prøver å gjøre alt mulig slags gymnastikk, kanskje det løsner.
Strikkepinnar og motorsykkel over jernbanesviller
Hard gymnastikk var ikkje den einaste måten å prøva å driva ut fosteret på.
– Dei hadde eit uttrykk i Sverige: «Åka på svillorna». Då sat jenta bak på motorsykkelen, så køyrde paret fram og tilbake over jernbanesvillene. Målet var å setta i gang ein abort.
Det fortel den pensjonerte legen Astor Reigstad. Han kjenner godt til metodane folk brukte på heimebane på 1960- og 70-talet.
– Det vanlege var strikkepinnar eller andre spisse gjenstandar. Ein måtte få til ei bløding, så fosteret vart støtt ut. Nokre kvinner brukte grønsåpe gjennom eit slags kateter til livmorhola. Alt dette kunne føra til betenning, fortel Reigstad.
Etter straffelova frå 1902 kunne abort straffast med inntil tre år med fengsel. I 1964 kom lova som gav kvinner tilgang til lovleg abort i visse tilfelle. Det kravde henvisning frå lege og godkjenning av ei nemnd.
I starten var nemndene svært restriktive, i tillegg nekta mange legar å henvisa til nemnd.
Frå 1930 til 1949 døydde i snitt 22 kvinner i året etter ulovleg abort. Det viser undersøkingar gjort av lege og professor Berthold Grünfeld.
Kartlegginga til Grünfeld viser at i perioden etter krigen gjekk talet på dødsfall kraftig ned.
– Etter krigen kom penicillin og betre narkose-middel som reduserte faren med ulovleg abort, seier Astor Reigstad.
Men ikkje alle overlevde.
Etter kvart utviklar livmora seg til å bli ei pesthole.
— Lege Astor Reigstad
Legane skjønte ingenting då jenta kom inn
I 1969 entrar Astor Reigstad korridorane ved Ullevål sjukehus som nyutdanna lege.
Frå kollegaer får han høyra historier om jenter og kvinner som hadde komme til sjukehuset med komplikasjonar etter framprovosert abort. Han byrjar å leita i journalane, og finn fleire grufulle historier.
Den eine er frå 1968. Ei ung jente kjem inn på Ullevål med sterke smerter i magen. Ho har med seg mora når ho kjem inn.
Legane er i villreie, for dei skjønar ikkje kva som feilar henne. Jenta har ikkje blødingar. Ho blir lagt på operasjonsbordet, legane skjer eit snitt i magen hennar, men dei finn ingenting gale.
Smertene er resultat av ein ulovleg heimeabort. Mora, som skal ha utført aborten, fortel ikkje legane noko. Kanskje var ho redd for å bli straffa. På denne tida kunne medverking til abort bli straffa med fengsel.
Dagane går, jenta blir dårlegare.
– Etter kvart utviklar livmora seg til å bli ei pesthole, fortel Astor Reigstad.
Jenta får ei betennelse som går ut i blodet. Ho døyr av blodforgifting.
Astor Reigstad veit ikkje kor jenta ligg gravlagt. Han seier sjukehuset ikkje melde mora til politiet.
– Sjefen min meinte at mora hadde opplevd nok.
Sende inn nesten 10.000 søknader om abort
Slike historier sette sitt preg på Astor Reigstad. Han hadde vakse opp på det sokalla strilelandet, på Osterøy på Vestlandet. Som ung mann las han mykje radikal litteratur og vart oppteken av sosial likskap.
– Eg opplevde at abortlova slo skeivt ut. For dei rike klarte alltid å ordna seg.
86-åringen sit ved kjøkkenbordet sitt i huset nord for Oslo sentrum. Han har brukt store deler av karrieren på å hjelpa kvinner med å få tilgang til abort.
I 1971 tok han initiativet til å reetablera Sosialistiske legers forening. Foreininga starta Klinikk for seksuell opplysning i Oslo, eit gratis tilbod som hjelpte kvinner med abort og prevensjon. Klinikken er i dag er kjend som stiftinga Sex og Samfunn.
Klinikken gav råd og rettleiing og sende inn søknader til nemndene på vegner av kvinnene. Gjennom 1970-talet gjennomførte klinikken over 50.000 konsultasjonar og sende nesten 10.000 abortsøknader.
– Me hadde jo forskjellige knep. For me skjønte at det medisinske miljøet ikkje var einsarta. Det sat mange flinke folk i abortnemndene rundt om i landet som gremma seg over korleis ting var, fortel Reigstad.
Klinikken førte oversikt over kva nemnder som var liberale, og kva nemnder som var restriktive. Det var store skilnader, sjølv om nemndene hadde same lov å forholda seg til.
I 1971 fekk nesten alle kvinner innvilga abort i nemnda på Aker sjukehus, mot berre 30 prosent ved Oslo kommunale kvinneklinikk.
Jobben var ein stadig kamp mot klokka. Medan søknadsprosessen gjekk føre seg, kom kvinnene lenger ut i svangerskapen og det var meir som skulle til før dei fekk innvilga abort.
Stod naken frå livet og ned framfor legen
Abortnemnda: To leger i et lukket rom der kvinnen møter alene, uten forsvarer, uten hjelp. Ingen vitner til det som skjer. Ikke noe skriftlig referat. Ingen mulighet til å bevise hva som har gått for seg. Bare en dom: Innvilget eller avslag. Ja eller nei.
Slik skildrar Ellen Aanesen abortnemnda i boka Ikke send meg til en kone, doktor!.
Ho veit kva ho snakkar om.
Året er 1975. Ho fyller 30 år og er nybakt mor. Så blir ho gravid på nytt, sjølv om ho bruker spiral. Ho fryktar at fosteret kunne vera skada av spiralen, og er ikkje klar for eit nytt barn.
Ho søker abort og møter opp på sjukehuset. Før møtet i nemnd, skal ho undersøkast. Ho får beskjed av ein sjukepleiar om å ta av seg på underkroppen. Så kjem ein mann i legefrakk inn døra.
– Eg stod der naken frå livet og ned og skulle helsa på ein framand mann. Det var svært ubehageleg.
Etter undersøkinga må ho sitta på ei lang rekke med andre kvinner på gangen. Ho ser nokon kvinner koma gråtande ut etter møtet i nemnda. Andre ser glade ut.
Når det er hennar tur, møter ho legen som hadde undersøkt henne. Han er ein kjend kristen lege, og er del av nemnda.
– Det var ei kjensle av å vera utanfor min eigen kropp. Eg berre visste at eg måtte igjennom det.
Astor Reigstad stadfester at mange kvinner opplevde liknande fornedring i abortnemnd.
– Det var fleire nemnder som hadde som praksis å intervjua kvinnene medan dei var nakne nedantil. Der stod kvinnene og fekk inkvisitoriske spørsmål om kven som hadde gjort dei gravide og slikt.
Samanlikna abort med ofringar til avgud
Ellen fekk innvilga abort, men opplevde episoden i nemnda som i ei oppvakning.
– Eg blei forbanna etter denne behandlinga. Det vaks fram ei slags bestemming i meg: Eg skal ta igjen.
– Kva gjorde mest innrykk på deg under abortkampen på 1970-talet?
– Det var argumentasjonen til motstandarane. Du vart sett på som ein potensiell mordar om du var for sjølvbestemt abort. Det var sammenlikningar med nazistanes utryddingsleirar og atombomber. Altså, det var ikkje grenser. Og dette skulle du stå imot.
Ellen Aanesen kallar den organiserte kristenheita for «den store bøygen».
– Dei hadde denne enorme viljen til å bestemma over kvinners reproduksjon.
I 1974 samanlikna dåverande biskop Per Lønning abort med barneofringar. Han viste til Molok, ein gud som er omtala i Det gamle testamentet og Den hebraiske bibelen. Små barn vart brende til ære for Molok for å gje dei vaksne «velstand og velbehag til vederlag», skreiv Lønning:
Å bli brent er i seg selv ikke mer inhumant enn å bli sugd eller skrapt ut av en livmor. Den eneste forskjellen mellom Molok-ofringen og de mer enn 30 daglige abortinngrep ved norske sykehus er for såvidt tidspunktet når det skjer.
Lønning gjekk seinare av som biskop i Borg i protest mot Stortingets abortpolitikk.
Fire år seinare kom biskopanes hyrdebrev om abort. Det slo fast at den kommande lova om sjølvbestemt abort var i strid med Guds ord. Hyrdebrevet skulle lesast frå preikestolen i alle kyrkjene i landet.
I 2019 beklaga biskopane i Den norske kyrkja kritikken som kyrkja kom med på 1970-talet. «I dag innser vi at kirkens argumentasjon ikke la til rette for en god dialog», skreiv biskopane, og la til at «et samfunn med legal adgang til abort er et bedre samfunn enn et samfunn uten slik adgang».
Samstundes er biskopane kritiske til å utvida grensa for sjølvbestemt abort frå veke 12.
Me er mange som ber på slike historier, og ikkje alle fortel. Historiene er gøymt, men ikkje gløymt.
— Ellen Aanesen
Sende inn svar til ny abortlov
Då forslaget til ny abortlov var ute på høyring i vår, kom det inn svar frå over 1.100 privatpersonar. Ellen Aanesen var ein av dei. Ho meiner at nemndene må vekk og seier at abort er det siste området der kvinner framleis blir umyndiggjort i lovverket.
– Kva tenker du om argumentet om at dagens abortlov gjev eit gradert vern for fosteret?
– Eg tenker at det er ein teoretisk diskusjon, fordi fosteret blir verna gjennom kvinnas kropp. Og om kvinner ikkje vil ha barn, så utfører dei aborten så tidleg som mogleg, uavhengig lov, seier ho og legg til:
– Det blir ein symbolsk kamp for svake grupper som skal førast i kvinnas livmor. Det er ein kamp som berre skal gje abortmotstandarane godt samvit. Eg meiner samfunnet har høve til å beskytta sine svake grupper. Samfunnet bør ta vare på det fødte livet, det levande livet.
Sosialist og lege er kritisk til veke 18
Den gamle sosialisten, abortforkjemparen og legen Astor Reigstad er på si side kritisk.
– Eg støttar ikkje ei utviding til veke 18. Eg meiner det får halda med 15 veker.
Han meiner at nemndene har endra seg sidan 1970-talet, og at dei i dag består av nøytrale fagfolk som vurderer kva som er best for kvinner og for fosteret.
Han åtvarar mot SV og Raudt sine vedtak om ei abortgrense ved 22 veker.
– Det å tukla med abortloven på denne måten, det kan vera farleg. Det kan svekka oppslutninga om sjølvbestemt abort.
Historiene me ikkje fortel
Frå etasjen under stova til Ellen Aanesen høyrer me glade barnestemmer. Ho bur i same hus som dottera Anna Martine og barnebarna Katti og Elmer, førstnemnde oppkalla etter kvinnesakskjempa Katti Anker Møller.
Det tok 50 år før Ellen fortalde om den ulovlege aborten til dottera.
Det skjedde då ho som redaktør var med å gje ut boka Vi var mange om norsk kvinnerørsle. I boka frå 2018 skildrar Aanesen aborten på eit legekontor etter stengetid.
– Det er kanskje talande at eg ikkje fortalde Anna Martine om aborten tidlegare. Me er mange som ber på slike historier, og ikkje alle fortel. Historiene er gøymt, men ikkje gløymt, seier Ellen Aanesen.
Ho går ned trappa og ut i ein hage pynta til barnebursdag. Dottera Anna Martine Nilsen set seg til på ein låg mur og smiler til mora.
– Eg vart opprørt då ho fortalde om den aborten. Eg tenkte over den ubalansen i makt som var mellom legen og henne, fortel Anna Martine.
– Så er jo ho mammaen min, det gjorde det ekstra spesielt å høyra den historia. Eg er glad kvinner i Noreg ikkje må gå gjennom det same i dag.
---
Abortlov gjennom tidene
- Etter straffelova av 1902 kunne abort straffast med inntil tre års fengsel.
- I 1964 kom lov om svangerskapsavbrot i visse høve. Då kunne kvinna få tillating til abort om det var alvorleg fare for livet eller helsa til kvinna. For å kunne få innvilga abort, måtte kvinna ha støtte både frå eigen lege og to leger i abortnemnd.
- Talet på abortsøknadar steig frå 3.500 i 1964 til 16.000 i 1974. Prosenten innvilga abortar steig også til nesten 100 prosent.
- I 1975 kom ei ny lov som opna for at vilkåra for abort også skulle gjelda sosiale omsyn.
- I 1979 kom abortlova som sikra kvinna sjølvbestemt abort fram til veke 12.
- No vil Støre-regjeringa legga fram ei ny abortlov. Der blir grensa for sjølvbestemt abort heva til veke 18.
- Den nye abortlova skal leggast fram i haust. Det kan bli ei knapp avstemming om lova i Stortinget.
---
Endringslogg:
3. juni klokka 09.35: Årstal er retta, hyrdebrevet og demonstrasjonen i Ullern kyrkje var i 1978, ikkje 1979.