6. juni skal det setjast ned ein «snublestein» for syskena Klara, Ester og Samuel Karpol, som vart tekne av dage i gasskammeret i Auschwitz i 1942 og 1943. Det er høveleg å minnast dei tre i foreldra Gershon og Jette sitt perspektiv, dei som opplevde sviket frå norske øvrigheitspersonar, og måtte leve sine siste dagar i sorg over det smertelege og audmjukande tapet av sine tre staute born.
Ei trygg tilvere.
Deira lagnad har mange parallellar til Tevje i Sholem Aleichems forteljing «Tevje og hans dotrer» (som musikal: «Spelemann på taket»). Den forteljinga endar med at familien vert driven bort frå ukrainske Anatevka. Før det har Tevje erklært den mellomste av dotrene for død, då ho insisterer på å gifte seg med den kristne Fjedka.
Så lastar Tevje på kjerra si – det dei har fått berga ut av huset før mobben sette det i brann. Han set kursen for Amerika, der han håpar på ei trygg tilvere for seg og sine. Handlinga i forteljinga om Tevje er lagt til året 1905, og bakteppet er den aldri kvilande antisemittismen i tsarens Russland.
Gershon Karpol, vår norske Tevje frå Sør-Fron i Gudbrandsdalen, opplevde ein bitrare lagnad for sine to dotrer Klara (f. 1899) og Ester (f. 1901), og for sonen Samuel (f. 1903). Far Gershon og mor Jette overlevde krigen, og måtte ta imot det forferdelege bodet at dei tre borna var tekne av dage i gasskammeret i Auschwitz.
Minnesmerke.
Om to dagar får dei sitt vesle minnesmerke i «snublesteinen» som vert sett ned på Hundorp. Det er i år 100 år sidan familien kom som innflyttarar til Sør-Fron. Scenarioet var det same for det unge ekteparet Jette og Gershon Karpol i 1890-åras tsar-styrde Litauen, som for Tevje i Anatevka eit tiår seinare. Pogromar og harde antijødiske forordningar gjorde livet vanskeleg for jødar i dei baltiske statane. Far Karpol gav sonen sine siste rublar, og bad han flykte vestover saman med sin kjære.
Pengane rakk ikkje lenger enn til Kristiania. Hit kom dei i 1897. Dei melde seg inn i «Den israelittiske menighed», og Gershon etablerte seg som handelsmann. Han fann etter kvart sin marknad for sko og arbeidsklede blant anleggsarbeidarar, fyrst langs Bergensbana, og seinare ved Raumabana. I 1913 bygde han sin eigen butikk på Verma i Romsdalen. I 1918 kjøpte han tre nærliggande jordeigedomar med påståande hus under Baukholshaugen i Sør-Fron. Ei tid på 1920-talet hadde han også butikk i Ruste i Nord-Fron.
Godt integrert.
Minna om Gershon Karpol (1862-1947) og hans familie lever enno blant dei eldre i Fron. Truleg var ingen jødar så godt integrert i ei norsk bygd som Karpol-familien. Gershon Karpol var nok ikkje så streng i sin jødiske tradisjonalisme som Tevje i «Spelemann på taket», men han heldt fast på sin jødiske identitet. Pinsevennen John Aspen laga grunnmuren til det store to-etasjes huset Gershon fekk reist i 1932-33.
Det var ikkje til å unngå at dei to kom i diskusjon om Bibelen. Begge heldt på sitt, og diskusjonen enda med at Gershon med tårer i augo slo med fingeren sin ned i sin hebraiske tekst og formante pinsevennen på sitt gamalmodige norsk: «Men skjønner I det, Aspen, skjønner I det?!»
Olav på Sygard Grytting diskuterte truleg ikkje så mykje, men han fann det interessant å samtale med Gershon. Olav var ein av fleire i bygda som stundom hjelpte til i arbeidet i Skurdalsbrenna. Gershon og Samuel på si side deltok og i dugnadsarbeid i grenda. Grannane i Nordli minnest spesiell mat dei fekk servert i Karpol-heimen i samband med den jødiske påska. Når det kom feriegjester frå Oslo til gards, vart den jødiske kontingenten i grenda fordobla. Såleis vart Skurdalsbrenna i Sør-Fron kanskje det næraste ein kom til ein jødisk shtetl her til lands.
Alltid på sundag.
Ein spesiell skikk Gershon hadde, fortel mykje om kva han hadde flykta frå, og kva han følte som sin nyvunne fridom: han handla alltid på sundag! Då dressa han seg opp, og kom køyrande med hest og kjerre til handelsmann Skurdal på «Saga» i Skurdalsgrenda. Der vart han godt motteken, sjølv om det vart sundag og inga opningstid. Medan handelsmannen fann fram varene i butikken, fekk Gershon traktering av frua i stova.
Det var godt vennskap mellom familien Skurdal og familien Karpol. Klara Karpol lærde veving og keramikk-arbeid av fru Skurdal. Handelsmannen og familie vart inviterte til Karpolheimen, og småguten Arve merka seg den spesielle kosten. Det var mykje raudbeter. Gershon sa: «Jødar et mye raudbeter! Da får de ikkje kreft!» Det vart sagt med kjende jødiske sjølvironi, og fleire morosame replikkar vert herma etter gamle Karpol.
Bakgrunnen for denne sundagshandlinga til Karpol var dei harde antijødiske forordningar han hadde flykta frå. Det strengt ortodokse tsar-regimet forbaud jødar å drive forretning og anna næringsverksemd på sundag. No kunne Gershon i sin nyvunne fridom gå i butikken på dei kristne sin heilagdag!
Sanitetsforeining i grenda.
Ester Karpol var utdanna sjukesøster, og arbeidde nokre år som styrar av «Jødisk barnehjem» i Oslo. Når ho var heime i grenda, vart ho ofte konsultert som sjukepleiar, spesielt når born var sjuke. Søstera Klara arbeidde i Oslo som kontordame, men fekk seinare jobb ved Vinstra ysteri. Ho hadde eksamen artium, og kunne undervise ungdom i grenda i engelsk. Ho var og handarbeidslærar i skulen, og var med på å stifte sanitetsforeining i grenda.
Samuel – Sam i daglegtale – var aktiv på mange område. Han tok fiolinundervisning hos ein lokal spelemann, han var aktiv i ungdomslaget, der han mellom anna spelte i revy, og han var med i songkoret. Sam var kunnig i mangt, og hjelpte småbrukarane i grenda med rekneskap, korrespondanse og som konsulent i juridiske spørsmål. Han vart vald inn i kommunestyret, og han var korrespondent for Lillehammeravisa «Laagen».
Folk minnest Sam som ein arbeidsam og flink mann. Når folk i grenda sa han måtte flykte til Sverige då det stramma seg til under den tyske okkupasjonen, sa Sam at han som jordbrukar kjende seg trygg. Han meinte at sjølv den tyske okkupanten innsåg at jordbrukarar trengs i landet. Sam var god venn med lokale nazistar. Lokalhistorikaren Arild Teigen har funne fram eit brev i Statsarkivet, skrive av ein norsk nazist som bed politimakta skjerme Sam – han er ein god mann og nyttig for samfunnet.
Gamle og skrøpelege.
Jette og Gershon Karpol hadde grunn til å vere nøgde med borna sine. Dess større vart sinnet og fortvilinga då det gjekk opp for Gershon kva som var på ferde. Han og kona Jette var gamle og skrøpelege, og då distriktslegen og helsesøstera hadde troppa opp i heimen etter at Sam var arrestert, trudde dei at dei skulle til sjukehus på Lillehammer for å få behandling. Dei vart bore ut av heimen i kvar si sjukekorg og frakta vidare med toget frå Harpefoss stasjon. Då dei ikkje vart tekne av toget på Lillehammer, gjekk det opp for flyktningen frå pogromane i aust at det norske helsepersonellet var antisemittismens lydige lakeiar.
Jette vart innlagd på sjukehus i Oslo, medan åttiåringen Gershon kom i Bredtvedt fengsel saman med jødiske kvinner og born. Då han skulle sendast vidare med skipet «Gotland» i februar 1943, var det ein tysk offiser som tok han ut av rekka på kaia og sende han til forvaring på ein aldersheim. I februar 1943 heldt lensmannen i Sør-Fron auksjon over eigedomen deira, småbruket Skurdalsbrenna.
Medan Jette, sterkt dement, vart verande på institusjon i Oslo, vart Gershon etter kvart send attende til aldersheimen på Hundorp. Han var innkalla som vitne i rettssaker etter krigen, og det føreligg brev der han forklarar si stilling og det han hadde vore utsett for. Jette døde på forsommaren i 1947.
Bortom heimen sin.
Om Gershons siste vitjing i heimgrenda, fortel tidsvitnet Harald Baukhol (ein lokal familie hadde då vorte tildelt husvere i Karpol-heimen): «I 1947 var Gerson på besøk att i Sør-Fron. Oppi grenda var han og ein sving bortom heimen sin, der han ikkje slapp inn. Pål Morken på Torgerhaugen møtte Gerson gråtande etter vegen, og bad han med heim til seg. Gerson var gjest der i to veker.
Det var ein abraksleg varm sumar, han sat mye av tida og stødde seg attåt ein grindstolpe og prisa finvêret. Harald Baukhol og John Johnsen dreiv nett da og bygde nytt fjøs på Torgerhaugen. Til matmåls fylgde Gerson karane til bords og kunne nyta alle husets goder saman med arbeidarar og huslyd. Og slik kryssast på nytt spora til gamle venner for ein siste gong.»
Kanskje var denne gesten frå gamle venner det siste streif av lys den gamle jøden fekk på sin lange, og til sist lidingsfulle livsveg. I august var det heile over for Gershon – vår norske Tevje.
Trykket i Vårt land 4. juni 2018