Nokre stadar i Det nye testamentet står det at Jesus fekk ei inderleg medkjensle med dei som leid – med enka som hadde mista sonen sin, med dei to blinde i Jeriko, eller med dei fem tusen som følgde etter han og læresveinane ut i øydemarka.
Vi brukar gjerne det greske framandordet empati for medkjensle, men ordet som blir nytta i dei opphavlege greske tekstane i Det nye testamentet, er eit anna. Heilt bokstaveleg omsett står det der at Jesus kjende det i innvolane. Han såg menneske som leid, og det trefte han i magen.
Magekjensla
Det slår meg kor treffande dette omgrepet er for å skildre den sterke, instinktive medkjensla ein kjenner for andre si liding. Når ein ser nokon bryte saman i gråt, når ein ser nokon lide store smerter, når ein ser frykta i auga til eit barn som er rykka bort frå tryggleiken på heimstaden sin, og driven på flukt. Dei siste dagane har vi alle levd oss inn i frykta, sorga og smerta etter åtaket ved London Pub i Oslo.
Det knyt seg i magen.
Det er noko grunnleggjande fint med medkjensle. Kvar og ein av oss er vi hovudpersonen i vårt eige liv, og det kan gjere at vi overvurderer våre eigne utfordringar, og undervurderer det som plagar andre. Gjennom medkjensla kan vi oppleve noko av det dei andre står i, som om det var våre eigne kjensler. Det trur eg gjer oss til betre medmenneske.
[ Prest trosset politiets råd for å markere terroren ]
Empatiens grenser
Men gjer medkjensla verda til ein betre stad? Psykologen Paul Bloom gav i 2016 ut ei bok med den kontroversielle tittelen Against Empathy. Der tek han til orde for at empati slett ikkje er noko positiv kraft i verda. Tvert imot hindrar den oss i å gjere det beste for menneskeslekta.
Det er fleire grunnar til det, meiner Bloom. For det første er medkjensle noko vi kjenner for enkeltpersonar. Det kan vere misvisande å sjå verda gjennom auga til ein enkeltperson. Til dømes kan det å sjå ein konflikt gjennom auga til eitt offer på den eine sida av ein strid, gje oss eit skeivt inntrykk av kva konflikten eigentleg handlar om, og korleis den bør løysast.
Dei siste dagane har vi alle levd oss inn i frykta, sorga og smerta etter åtaket ved London Pub i Oslo
— Hans Andreas Starheim
Medkjensla kan også gjere oss nærsynte, slik at eit problem for ein enkeltperson nær oss akkurat no, blir viktigare enn eit problem for mange eit stykke inn i framtida. I klimapolitikken møter ein slike dilemma heile tida – skal vi ta meir omsyn til konsekvensane av ein klimakatastrofe som kan ramme om nokre år, eller til den strevande familien som ikkje har råd til å betale høge bensinprisar – her og no?
Og så er det slik at det er lettare å sette seg i andre sine sko, når skoa dei går i er like våre eigne. Det er vondt å innrømme det, men vi kjenner det sterkare i magen når vi ser eit barn på flukt og tenkjer – «det kunne vore mitt barn». Intellektuelt nektar vi for at ting som hudfarge betyr noko, men magekjensla avslører oss. Empatien er ikkje fri for fordommar.
Ein annan tankemåte
Boka til Bloom er ikkje ny, og teoriane hans er heller ikkje ukontroversielle. Han meiner ein kan gjere eit skilje mellom empati på den eine sida, og sympati eller compassion på den andre. Medan det første er å dele andre sine kjensler, seier Bloom at å sympatisere er å anerkjenne den andre sine kjensler, men med ein rasjonell distanse. Eit bilete kan vere ein psykolog som registrerer at ein pasient er i sorg, men som i staden for å dele sorga og sjølv bli lei seg, prøver å finne ut kor sorga kjem frå, og å hjelpe pasienten å arbeide seg gjennom den.
Skiljet blir litt for enkelt. Ville vi i det heile tatt brydd oss om å hjelpe andre utan eiga vinning, om vi ikkje hadde evna til medkjensle? Eg held fast ved at vår evne til å føle korleis det er i naboen sine sko, gjer oss til betre medmenneske.
Likevel, når eg hentar fram att Bloom, så er det fordi verda akkurat no skrik etter ein annan måte å tenkje på, ein annan måte å løyse problem på – og eg trur eit medvite blikk på korleis vi let kjenslene våre ta avgjersler for oss er avgjerande for å løyse globale kriser.
Medkjensla sviktar
For det er i kriser at empatien sviktar oss. Særleg når mange kriser rammar på same tid, og når krisene rammar veldig mange menneske – både nær oss og langt borte. Matkrise, klimakrise, flyktningkriser, krig i Ukraina og eit anteke terroråtak i Oslo.
Den eine medkjensla er ikkje betre enn den andre – det er like naturleg å dele sorga til eit barn som får vite at draumen om ein fin sommarferie blir knust, som det er å dele sorga til ei mor som har mista barnet sitt til svolt. Vi styrer ikkje medkjensla vår, og medkjensla riv så sterkt i oss at vi ganske enkelt ikkje klarar å kjenne ho for mange på same tid.
Det finst ingen enkle svar, og å stenge seg heilt ute frå verda og isolere seg frå vonde inntrykk løyser i alle fall ingen ting. Men kanskje må vi vere litt meir medvitne om at når krisene er store, så må vi ikkje stole berre på magen når vi møter verda.
Vi skal kjenne på magen, for det er den som gjer oss til medmenneske. Men i tillegg til ein mage har vi eit hovud, og når vi blir oversvømma av inntrykk frå verdas mange kriser, er det viktig at vi brukar begge.
[ Kirke-Norge roser preses’ preken: – Alle er elsket av Gud ]
