Tjukke slekta frå Dag Solstad

Aldri har salmefrasen «slekt skal følge slekters gang» klunge så klart i norsk samtidslitteratur som i Dag Solstads nye roman, Det uoppløselige episke element i Telemark i perioden 1591-1896. Det er ein umogleg tittel på ein roman, på same vis som Solstads prosjekt er eit umogleg prosjekt. I ein tekstvev like massiv som ein sementfabrikk (det byrjar på bokcoveret) følgjer Solstad morsslekta gjennom 300 år.

Det er snakk om mange – svært mange – namn. Tankane går til Leo Tolstojs Krig og fred, med sine hordar av bipersonar. Men Solstad er kanskje meir radikal enn Tolstoj. Det episke element, som ifølge forfattaren er uoppløyseleg, ligg verken i hovud- eller bipersonar. Hovudpersonen i Dag Solstads roman er slekta sjølv. Den uoppløyselege slektshistoria. Slekt skal følge slekters gang.

At det er snakk om Solstads eiga slekt, er eit argument for at den eigentlege hovudpersonen er Dag Solstad sjølv. Såpass sjølvopptekne er dei fleste av oss, at slekta er interessant fordi ho leier fram til oss sjølve; og til våre eventuelle barn. Dette ligg under, det er det nesten nøydt til, og i teksten merkar vi det gjennom forteljarens personlege kommentarar til ulike hendingar i slektshistoria. Perspektivet er Solstads, noko anna ville sjølvsagt gitt ei heilt anna bok. Samtidig peikar romanen i mindre grad på forfattaren enn på mylderet av liv som har gått framom han. I så måte er Solstads nye roman ein meir eksistensiell roman enn det meste anna som for tida blir skrive på norsk.

Anti-dikting. Menneskeliv på menneskeliv. Solstad følgjer kvar enkelt av sine mange, mange forgjengarar – så langt som han kan gå. Romanforfattaren insisterer nemleg på anti-dikting. Han kritiserer fiksjonen. Vi kan ikkje vite, seier han. Nokre ting må vi la ligge i mørkret. Forfattarar som skriv seg inn i psyken til historiske personar får passet sitt påskrive.

Det kritiske perspektivet er likevel sveipt i slektshistorisk spekulasjon. Solstad, som tidlegare har etterlyst meir metafysisk spekulasjon i skjønnlitteraturen, gir seg sjølv eit romsleg mandat til å gjette og tippe på lagnaden til sine forfedrar og formødrer. Rett nok alltid kvalifiserte gjettingar, som ein hestekyndig gamblar på travbanen. Kor vidt Solstad vrir seg unna sin eigen kritikk, kan nok likevel vere gjenstand for diskusjon.

Motstand. Sjeldan har eg lese ein episk roman som gir meir motstand i teksten. Solstad skriv nøkternt og klart, er aldri ute etter språkleg fiksfakseri. Likevel opplever eg det ofte som faktasprengt. Materialet hans, og det faktasprengte språket, skaper ein tyngde som krev stort tolmod hjå lesaren. Både stil og innhald kan minne om Bibelens ættetavler. Eit sprang bort frå romanen: Kor langt klarer vi til dømes å leve oss inn i livslaupet til Jared eller Henok, to relativt anonyme karar frå dei bibelske ættetavlene? Dette trass i at Jared vart 962 år, og at Henok som 365-åring vart henta av Gud sjølv?

Vi må tilbake til Solstads roman. Han er ofte trøyttande, og eg kan like det. Når såg vi sist eit liknande litterært forsøk? Solstad maktar altså endå ein gong å fornye, eller iallfall revitalisere, skjønnlitteraturen, slik han sist gjorde det med Armand V. Fotnoter til en uutgravd roman (2006).

Han oppgir å bygge på eit material samla inn av sonen til kusina, ein viss Bengt Lifoss, som han rosar sterkt. Med rette, vil eg tru, for Solstads roman er ikkje berre skjønnlitterært interessant, han er også eit slektshistorisk magedrag av dimensjonar. Dette sagt som definitiv lekmann (og ikkje-røykar).

Suggererande. Solstads kjeldematerial – eg veit ikkje kor mykje av arbeidet som er Bengt Lifoss' og kor mykje som er Solstads – er hovudsakleg kyrkjebøker, tingbøker, pantebrev og skifte, samt munnlege overleveringar som songar, stev og historier. Basert på desse skriftelege og munnlege kjeldene maktar Solstad å skape ein historisk vev som på sitt beste får suggererande kraft.

Eg klarer ikkje å følgje han heile vegen. Ofte fell eg ned i det mørkret som Solstad sjølv talar om, personane flyt saman og blir utydelege. Slik er det kanskje også meint frå Solstads side. For brått slår eit liv seg fram gjennom historia med særeiga kraft, anten det er Sølv-Sveinung, Pipe-Torhild eller Ole Hovdejord (som får høgrehanda hogd tvert av, men som det ifølgje Solstad eigentleg ikkje er plass til i denne romanen).

Uleseleg. På sitt verste er Solstads roman nærmast uleseleg. Truleg må forfattaren sjølv ha innsett dette, for han opnar på følgjande måte: «Les langsomt, ord for ord, hvis man vil forstå hva jeg sier. Jeg må nok begynne med å si dette, for det som nå engang står kan ikke sies på noen annen måte.» Dette er både sanning, koketteri og poetikk, for sjølvsagt kunne Solstad ha dikta ein «vanleg» historisk roman rundt dette stoffet like godt som nokon annan forfattar. Det ville likevel ikkje ha vore interessant. Nei, det ville tvert om ha øydelagt heile prosjektet, iallfall slik Solstad (for no å gå inn i psykologien hans) tenker seg det. Dermed blir nettopp framstillingsmåten, ein kombinasjon av totalitet og tomrom, sjølve essensen i Det uoppløselige episke element i Telemark i perioden 1591-1896.

Blir ståande. Er det ein god roman Dag Solstad har skrive? Nei, det er ikkje ein god roman. Det er ein strålande roman. Som slett ikkje er nokon roman. Som i tillegg er ein uleseleg roman.

Men: Solstad opnar for dei heilt store perspektiva, ikkje berre fordi det religiøse spelar tydeleg inn i mange ledd. Han skriv originalt, utfordrande, kunnskapsrikt og eksistensielt. Han skriv om slekters gang. Og det han skriv, blir ståande.