Gjentatte forsøk

Knausgårds styrke er også svakheita hans. Denne tanken melder seg under lesinga av den nye essaysamlinga, I kyklopenes land. Tekster 2009–2018. På dei ni åra denne boka samlar tekstar frå, har Knausgård gått frå å vere ein kritikarrost forfattar i heimlandet til å bli eit av dei største namna på den internasjonale arenaen. I 2009 kom det første bandet av Min kamp, det same året blei han nominert til IMPAC Dublin Literary Award for En tid for alt. Herfrå har det berre gått ein veg. Knausgårds stjerne er i dag den sterkaste på widescreenhimmelen han ein gong skreiv om på forfattarskulen.

Den litterære kvaliteten i dei tolv bøkene hans frå 2009 til 2018 (inkludert årets essaysamling, men ikkje samarbeidsbøkene) har vore ein smule ujamn, frå det mest briljante til det temmeleg banale. Dette synest også å vere i tråd med poetikken, som ber med seg essayistikken kongstanke om teksten som eit forsøk. I Knausgårds tilfelle er dette nesten alltid eit forsøk på å trenge inn til det karakteristiske, og eit forsøk på å skrive seg fri.

Sydande kritikk

Knausgård er på sitt beste når den indre motiveringa står tydeleg fram for lesaren, som i det sydande essayet mot dei politiske korrekte svenskane, kyklopane, som har gitt essaysamlinga tittelen. Her rykker den norske forfattaren ut mot det rådande litteratursynet i Sverige, der det politiske korrekte praktisk talt eliminerer alt som smakar av litteratur – interessant litteratur, i alle høve, sett frå Knausgårds ståstad. Ikkje berre merkar eg hemnlysta og indignasjonen, forsvaret for eigne bøker og eiga ære, men også den sterke kampviljen for litteraturen – paradoksalt nok slik Knausgård meiner litteraturen bør vere, all den tid han radbrekker kyklopanes «bør» på suverent vis.

Intellektuell ordgytar

På sitt dårlegaste kan Knausgård stå fram som ein intellektuell ordgytar, der han rett nok evnar å halde nivået opp i ein tekst, men der motiveringa kjennest tredd nedover emnet som ein smal sekk. Fleire av tekstane i årstidsbøkene hans ber preg av det same, dei har noko «because I can»-aktig over seg, som om forfattaren har inngått eit veddemål med ein kamerat om i kva grad han kan skrive meiningsfullt om kva som helst.

Under lesinga av den nye essaysamlinga får eg difor denne tanken, at Knausgårds styrke – ei slags evne til å trylle fram ein tekst – også er svakheita ved forfattarskapet. Den essayistiske krafta hans er så stor at ho innimellom dekker over det ein stygt sagt kan kalle for sviktande substans.

Suppe på spiker

Eit døme på dette er essayet «Hvordan jeg ikke oppdaget Amerika», første gong trykt i New York Times Magazine i 2014. Då Knausgård fekk oppdraget frå magasinet, var han allereie nådd til dei store internasjonale høgder – den amerikanske fotografen han reiser saman med på deler av turen, skildrar det som at New York Times står på tærne for han: «De var så ærbødige, du aner ikke.»

Men kva er det Knausgård svarer denne ærefrykta med? Jo, ein svakt førebudd og like svakt gjennomført reisereportasje der han brukar den låge kvaliteten på arbeidet humoristisk og liksom sjølvpiskande. Å koke supper på spiker, heiter det på norsk. Hadde eg vore redaktør i New York Times, hadde eg kjent meg snytt.

Repetisjon

Desse to tekstane, den intense «I kyklopenes land» og den tafatte «Hvordan jeg ikke oppdaget Amerika», dannar på sett og vis topp- og botnpunkt i ei essaysamling som i mindre grad enn Sjelens Amerika. Tekster 1996–2013 kastar lys over forfattarskapen elles, og som er merkbart svakare enn denne. Eg får ei kjensle av oppsamling og repetisjon av å lese om Thomas Wågströms foto av nakkar både i «Ansiktetes baksida» tidleg i boka og i «Kassemennesket» mot slutten av boka – begge tidlegare trykt i Wågströms bøker på Knausgårds eige forlag, Pelikanen. Tre av tekstane har også delvis stått på trykk i Så mye lengsel på så liten flate og Min kamp 6.

Berre to tekstar er frå 2009, der brevet til Tore Renberg er den einaste tidlegare upubliserte teksten, resten er frå dei seinaste fire åra. Berre unntaksvis løftar dei seg frå konteksten dei først var publiserte i. Katalogtekstar, etterord og pristalar er ikkje det beste utgangspunktet for ei sjølvstendig utgiving av format.

Nytt løft

Når Knausgård skriv om Jon Fosse, om lagnaden, eller melder Michel Houellebecqs Underkastelse, er likevel dei svake partia gløymte. Og mot slutten får boka eit nytt løft, først med den – denne gongen – vellukka reisereportasjen om hjernekirurgi i Albania og deretter med ein lengre tekst om tidsskriftet Vagants betydning for Knausgård som forfattar. Når det gjeld reisereportasjen, er Knausgård her interessert i det skal han skal skildre. Han får reint konkret kikke djupt inn i menneskehjernen, eit fysisk djupdykk til det «indre» som forfattaren alltid interesserer seg for. Og når han løftar fram Vagants tidlege år, og den rolla tidsskriftet frå starten av spela for den norske litteraturen, gjer han det med ein forbløffande kombinasjon av ærefrykt, analytisk innsikt og takksemd.

I kyklopenes land er ei samling av både gode og dårlege forsøk. Og slik sett kan dei seiast å vere nettopp litteratur.