Marie Takvam (1926- 2008) var ein av dei viktigaste lyrikarane i sin generasjon. Men der andre femti-talslyrikarar som Arnold Eidslott, Paal Brekke, Erling Christie, i hovudsak var kjende for det dei skreiv, og stundom debatterte, vart Marie Takvam ofte vel så kjend for biografiske forhold, knytt til rus og kriser – i tillegg til ei nakenscene i ein Løkkeberg-film. Den seriøse drøftinga av dikta hennar startar difor ofte med å gjera opp med forenkla biografiske lesingar.
No har Magnus Takvam, som vi kjenner som ein sindig og reflektert politisk kommentator, skrive ei bok der det biografiske naturleg nok er sentrum. Som tittelen seier, er det sonen si forteljing om mora vi får presentert. Då får det biografiske ein heilt annan funksjon enn det har hatt i tabloid-pressa. Forfattaren skifter heile tida mellom samvitsfull dokumentasjon og eigne minner, såre og gode. Med denne boka får vi ein kunnskap om livet til Marie Takvam som gjer at vi lettare kan sjå når biografien er relevant som bakgrunn for dikta, og når den berre forstyrrar. Men Magnus Takvam fortel også mykje om seg sjølv, sitt eige forhold til oppveksten og korleis han heile livet har vore knytt til mora – ei varm, impulsiv og periodevis kriseprega kvinne.
---
Biografi
Magnus Takvam
Hun skrev for å kunne leve. Min mor, Marie Takvam.
Kagge Forlag 2021
---
Fire skilje
For historia om mora inneheld sin gode porsjon dramatikk. Det var fire avgjerande skilje i livet til mora, skriv han: Då ho braut opp frå Vestlandet, 21 år gammal, og drog til Oslo for å studera psykologi. Då ho debuterte som 25-åring i 1952. Då ekteskapet gjekk i oppløysing i 1969 – og då ho braut saman på ei reise i 1985 og måtte tvangsinnleggjast. Då var ho forvirra, og rømde til Paris fordi ho trudde nokon forfylgde henne.
[ «Det går en dyp nostalgisk åre i engelsk kultur der moderlandet er det nye Jerusalem» ]
Om den tredje fasen, skilsmissa, skriv Magnus Takvam heilt i starten av boka: «De neste årene levde Marie et liv som med medisinsk nødvendighet førte til hennes første akutte sammenbrudd». Dette blir horisonten for boka; vi veit at det går dårleg, som i ein klassisk tragedie.
Tett på mora
Men det som skil Magnus Takvam frå tabloidane, er at han har så mykje anna og meir å fortelja. Han var sterkt knytt til Marie, som eldste barn i lykkeleg tosomheit med mora i fire år. (Med etterfyljande sjalusi då systera kom til: «Hva skal vi egentlig med den babyen», siterer han seg sjølv). Mora var varm, auste kjærleik og merksemd over sonen, og la grunnlaget for at han blei buande hos henne då foreldra sitt ekteskap gjekk i oppløysing. Men då vart situasjonen kompleks; for den naturlege disiplinen i ordna familieforhold gjekk over styr, og sonen vart ufrivillig vitne til at mora miste kontrollen, i ei tid då han sjølv prøvde å finna sin veg i livet.
Kulturradikal og tradisjonell
Takvam legg stor vekt på den vestlandske bakgrunnen. Den kjende han godt, for han var på Skylstad i Hjørundfjorden om somrane, og skriv entusiastisk om vestlandssommar, gardsarbeid og hobbyfiske. Han ser også klart det store kulturelle skiljet mellom ein pietistisk prega vestlandskultur (sjølv om han nyanserer mellom aktørane) og det kulturradikale forfattarmiljøet. Einar Økland, som er ein av mange han har intervjua i prosessen, fortel om eit nokså alkoholisert forfattarmiljø i denne tida, noko Profil-generasjonen distanserte seg frå ti år seinare. Økland omtaler fire-fem namngjevne lyrikarar som alkoholistar, rett og slett.
Den kulturelle konflikten mellom oppvekstmiljø og vaksenliv vart truleg aldri heilt løyst, mora var både kulturradikal og tradisjonell.
— Jan Inge Sørbø
Men i sin ungdom var Marie Takvam sjølv midt det kristne miljøet; ho var aktiv og ivrig i skulelagsmiljøet, der både ho og den seinare ektemannen vanka i gymnastida på Nordfjordeid. Magnus Takvam forenklar ikkje; han har til dømes funne sitat frå mora der ho ganske seint i livet forsvarer tradisjonelle ekteskapsideal. Den kulturelle konflikten mellom oppvekstmiljø og vaksenliv vart truleg aldri heilt løyst, mora var både kulturradikal og tradisjonell. I sonen si framstilling var det først og fremst skilsmissa som førte henne inn i personlege vanskar, meir enn ideologi. Men ho nyorienterte seg også i vitalistisk retning, var til dømes ein tidleg talsmann for homofil kjærleik.
[ Politiske spørsmål om kultur gir ikke valgkamp ]
Like sann
Noko av det som er spennande med boka, er at sonen har eit uttalt behov for å sjølv å avklara sitt forhold til mora. Tidleg såg han kontrasten mellom dei mange som entusiastisk fortalde han kor fascinerande ein person ho var, og si eiga oppleving av ei mor i krise. Han fekk ei kjensle av at dei let seg forføra av den sjarmerande sida. Men etter kvart som han kjem henne nærare i alderdom og sjukdom, melder det seg andre forklaringar. Ein lege antyder at ho har eit element av bipolaritet; svingningane blir for sterke. Ho er like «sann» når ho er entusiastisk og raus i omgangen med andre som når ho fell saman etterpå. Men mange ser henne berre i ei av rollene.
Skriva for å leva
Heilt mot slutten av boka fortel Magnus Takvam at han kjenner igjen noko av dette hos seg sjølv; særleg i ein kritisk periode i ungdommen. Og det er vel dette trekket ved mora som har gitt tittelen på boka: Det sårbare som ligg i for sterk innleving og oppleving, på godt og vondt, gjer det livsnødvendig å skriva. Det nesten utrulege er korleis ho greidde å skriva fleire bøker etter samanbrotet i 1985, då ho ikkje lenger kunne greia seg sjølv. Diktinga vart den staden der ho framleis fungerte; også no skreiv ho for å overleva.
Noko av det som er spennande med boka, er at sonen har eit uttalt behov for å sjølv å avklara sitt forhold til mora.
— Jan Inge Sørbø
Falle og reise seg
Dei biografiske opp- og ned-turane kan ikkje forklare dikta, som handlar om allmenne tema og ikkje berre om henne. Men dei skaper ein bakgrunn. Ho har skrive eit dikt og ei bok som heiter Falle og reise seg att. Sonen reagerer på noko av innhaldet, fordi det idealiserer rus og det forfallet rus fører med seg, som om slike erfaringar er nødvendige for å bli eit innsiktsfullt menneske. Men så gir han i neste omgang dei andre lesarane rett, diktet kan lesast som trøyst. Dei som snublar, kan reise seg att, du skal ikkje gi opp! Eksemplet illustrerer at dikta seier noko anna og meir enn det biografien inneheld.
[ Et hovedverk i Fosses forfatterskap ]
Allmenne erfaringar
Det er eit viktig synspunkt på heile Marie Takvams forfattarskap. Ho skriv på den eine sida rått realistisk om vitalitet som ikkje kan stengjast inne, om aldring som ikkje kan stoppast, om sakn som riv hjarta i stykke. Men sjølv om dei personlege erfaringane er der, som oppleving eller angst, så blir dikta – og dei to romanane – heile tida noko som alle lesarar kan stiga inn i, kven dei no er. Ho skreiv «virkelighetslitteratur» heile tida, men det verkelege var det allmenne, det alle må hanskast med.
Boka er ærleg, slik Marie Takvams dikt er det. Og under lesinga stig respekten, sjølv om vi får sjå skuggesidene. Respekten både for mor og son. Dei set sanninga høgt, begge to.
