Paradoksa i trua

- Boktittelen Å lese etter troen var eit lite lykketreff, seier Tom Egil Hverven.

Litteraturkritikaren jobba eigentleg med ei bok om autofiksjon, men forstod etter nokre års utsetting at det var ei anna bok han skulle skrive. Den boka er ute i desse dagar, rett før påske, og handlar om religiøse trådar i ei rekke sentrale norske forfattarskap.

– Tittelen kan både bety å «leite etter» og å lese etter at trua er i ferd med å avsluttast eller bli ei anna, seier Hverven.

Vi møtest i leilegheita hans i Drammen, ein stad langs elva. Her jobbar han når han ikkje er heime i Nevlunghavn, dit han og kona Trude Evenshaug flytta for tre år sidan.

Hverven er til dagleg hovudkritikar i avisa Klassekampen. Når eg besøker han, har han akkurat skrive ferdig meldinga av Halvor Moxnes’ nye bok, Svarte kong Baltasar. Det er ei bok som går i samtale med store, eksistensielle spørsmål, som mange av bøkene Hverven prioriterer å skrive om.

Ei tru som er gått sund

I Å lese etter troen reindyrkar Hverven dette konseptet. Og han går inn i lesinga av forfattarar som Paal-Helge Haugen, Ingrid Storholmen, Olaug Nilssen, Dag Solstad, Jon Fosse og Karl Ove Knausgård med sitt personlege erfaringsgrunnlag frå trusfeltet, i endå større grad enn han gjer i litteraturkritikkane han skriv for avisa si.

Hverven, som tidlegare har skrive boka Å lese etter familien, fortel også ein del om familiebakgrunnen sin i den nye boka, ei historie som ikkje berre er enkel, med ein fråverande far og ei mor som har utfordringar på grunn av sjukdom. På eit tidspunkt var Hverven som gutunge endåtil plassert på barneheim ein kort periode, erfaringar som har vore med å forme han. Det har også trushistoria hans.

– Enkelt sagt handla den førre boka om at familien var gått sund. Den nye boka handlar om trua som er gått sund, seier Hverven.

[ Hverven har også skrive ei samtalebok med biletkunstnar Håkon Bleken ]

---

Tom Egil Hverven

• Norsk litteraturkritikar
• Hovudmeldar i Klassekampens bokmagasin
• Fødd i Oslo i 1960, vaks opp i Bærum og på Skarnes i Sør-Odal. Bur i Nevlunghavn.
• Gift med Trude Evenshaug, har tre barn
• Aktuell med boka Å lese etter troen (Gyldendal), som handlar om religiøse trådar i utvalde norske forfattarskap

---

Brennande ung kristen

Litteraturkritikaren refererer til P.O. Enquist, som ein gong sa at oppveksten hans i Evangeliska fosterlandsstiftelsen gav han ei tru som var gått i tusen bitar, men at han kunne bruke alle bitane i litteraturen sin.

Det ligg noko gjenkjenneleg i dette for Hverven. Han hadde eit ualminneleg sterkt kristent engasjement i ungdommen. Blant anna misjonerte han overfor medstudentar og andre, på ein måte som gir assosiasjonar til Ole Hallebys helvetestale i radioen på 1950-talet, noko han synest er pinleg å fortelje om i dag.

– Kvifor blei akkurat du ein så sterkt truande i ungdommen?

– Det er nok samansett. Eg var forelska i ei jenta og følgde henne inn i det kristne miljøet, inn i Hedmark indremisjons tenåringskor. Så blei eg etter kvart, i ein kort periode, gripen av karismatikken. Vi drog inn til Oslo og Trefoldighetskirken på gudstenester med Jesusrørsla – som 18-åring opplevde eg det som stort.

Hverven deltok endåtil på leiarskule i indremisjonen. Og han var med på eit evangeliseringsprosjekt på Kringsjå studentby, inspirert av det amerikanske Evangelism Explosion. Frå 1979 til 1982 var han ein ung, brennande kristen i dette miljøet.

– Var du litterært interessert på denne tida?

– Den første artikkelen eg fekk publisert, var i tidsskriftet Ung Teologi, og han handla om Bergman og Tarkovskij, seier Hverven.

Meir filminteressert enn litteraturinteressert, kan temaet tyde på. Samtidig hadde Hverven på denne tida begynte å studere teologi og las mykje – også utanfor teologipensumet.

– Eg hugsar at eg hadde med meg Pesten av Albert Camus på interrail til den greske klosterhalvøya Athos vinteren 1981/1982. Men eg hadde ikkje nokon litterær bakgrunn frå oppveksten. Franz Kafka var tungt for meg, men eg var veldig interessert.

– Å lese er å puste

Litteraturen skal vi straks komme tilbake til – etter trua. For det skjedde ei ny dreiing i Hvervens livsløp på starten av 1980-talet. Etter eit traumatisk opphald som vikarprest i 1983, var teologisporet i praksis slutt. Det same var den kristne karismatikken.

– Kva gjorde at du etter kvart trekte deg ut av det kristne miljøet du var så engasjert i?

– Det er fleire grunnar til det, men det er openbert at lesinga betydde mykje. Eg las Dostojevskij på denne tida. Og eg hadde tatt grunnfag i filosofi ved sida av teologistudia. Det gjorde noko med utviklinga mi. Eg fekk ikkje blandinga av enkel kristendom og dogmatisk, reflektert kristendom til å henge saman lenger. På eit tidspunkt tenkte eg om mi eiga tru at ho berre var psykologi, sjølv om eg ikkje vil redusere tru til psykologi i dag.

– Tok du eit aktivt oppgjer med trua, eller sklei du ut av eit miljø?

– Det siste. Eg fekk meir og meir avsmak.

Hverven hadde behov for gå vidare, utan med det å lukka alle romma bak seg. Trua er såleis stadig ein faktor i livet hans, ikkje minst som fortolkingsnøkkel i møte med sentrale delar av samtidslitteraturen.

– I kva grad har erfaringane dine frå trusfeltet og teologien forma deg som lesar?

– Det trur eg ikkje er mogleg å ha oversikt over. Eg hugsar ei påske i ungdommen, då eg sat åleine og las intenst i Bibelen heile påskeveka. Det må ha hatt ei betyding. Det har også den nøyaktige metodikken i eksegesen – bibelutlegginga – som går heilt ned på teiknplanet, seier litteraturkritikaren.

For Hverven blei det berre viktigare og viktigare å fordjupe seg i litteraturen. Han gjekk frå teologi og filosofi over til litteraturvitskap, som han studerte frå 1988 og 1992. Litteraturen blei ei drivkraft i livet.

– Å lese er for meg ein måte å puste på. Dersom eg ikkje får lese, får eg ikkje puste, seier han.

Trua pregar skjønnlitteraturen

Der han lenge søkte seg mot avantgarde-litteratur, er han i dag komen meir tilbake til utgangspunktet: Han kan like gjerne gå til Det gamle testamentet i Bibelen for å finne denne typen litteratur.

– Les du mykje i Bibelen?

– Eg gjer jo det, som i arbeidet med den nye boka. Når eg skriv om Knausgård, til dømes, er han tjukt inne i Bibelen. Spora er der heile vegen. Ein kjem ikkje unna Bibelen dersom ein skal jobbe grundig med litteratur.

– I kva grad pregar trua den norske samtidslitteraturen, sett frå din ståstad?

– Trua pregar skjønnlitteraturen mykje meir enn det som kjem fram i den offentlege samtalen om litteratur. Dette påpeikte Dag Solstad allereie for tjuefem år sidan – at ingen klarer å sjå kva som går føre seg når han skriv om Gud. Og slik har det i grunnen halde fram. Feltet er veldig stort. Berre sidan eg avslutta bokarbeidet, har Ulla Svalheim debutert med den modige og fantastisk fine romanen Til troende. Rune Christiansen har komme med to bøker det seinaste året som eg tolkar til å handle tru og ikkje-tru, både romanen i haust (Saken med den tapte tidens innfall) og diktsamlinga Jeg går i sorg. Så har du folk som Steinar Opstad, Hanne Ørstavik, Edvard Hoem og mange andre, som eg heller ikkje skriv om i Å lese etter troen.

– Sjølv meiner eg at gudsdimensjonen i skjønnlitteraturen er blitt tydelegare dei tjuefem åra sidan Solstads påpeiking. Kva er grunnen til dette, trur du?

– Eg trur det har samanheng med at kyrkja og lekmannsrørsla sitt grep om orda har losna. Dette skriv blant andre Pål Repstad om: Når makta mister grepet om eit felt, er det meir ope for bruk. Den frie situasjonen har også med pietismens fall å gjere.

– I ruinane av pietismen finst eit rikt jordsmonn for ny skjønnlitteratur?

– Ja.

Ein kjem ikkje unna Bibelen dersom ein skal jobbe grundig med litteratur.

—  Tom Egil Hverven

Verken innanfor eller utanfor

I Å lese etter troen har Hverven først og fremst skrive om forfattarar han har vore opptatt av gjennom lengre tid, som Dag Solstad, Jon Fosse og Karl Ove Knausgård. Fosse og Solstad har han følgd sidan slutten av 1980-talet, Knausgård frå han debuterte i 1998.

– Men det var også inspirerande for meg at Ingrid Storholmen nyleg kom med roman om ein misjonær, Støvberar (2020). Ho gjorde meg merksam på det eg ikkje hadde sett tydeleg sjølv, nemleg at den epoken romanen skildrar, på sett og vis lukkar kapittelet om pietismen, seier Hverven.

[ Ingrid Storholmen har ein høgare kvelving over livet. ]

Han meiner det er skrive altfor lite om misjon i skjønnlitteraturen, ikkje minst dei store endringane som har skjedd i samfunnet i synet på ytremisjon.

– Når eg skriv om Storholmen, Laura Djupvik og Olaug Nilssen, slår det meg at perspektivet er lagt til etter pietismen. Dette er ikkje så synleg hos Solstad, Fosse og Knausgård.

Hverven kjenner seg særleg heime i Djupviks skildringar av ambivalens, av kjensla av å vere verken heilt innanfor eller utanfor. Nesten ikkje eingong til stades i sin eigen kropp, som når romanpersonen blir bedt for.

[ Laura Djupvik har slutta å skamme seg ]

– Det er som venninna til Ingeborg seier i romanen til Storholmen: Rakk du å bli deg sjølv før du vart frelst? Det er eit fantastisk spørsmål.

I boka si skriv Hverven både om litteratur som stiller seg ambivalent til den kristne trua, og om litteratur som løfter henne fram. I sistnemnte kategori finn vi salmane til Svein Ellingsen, som rører han djupt. Hverven løftar fram Ellingsen som ein av etterkrigstidas viktige forfattarar.

– I kva grad synest du salmar blir undervurdert som litteratur?

– Dei er iallfall blitt det! Det grunngir eg i boka ved å vise til litteraturhistoriene som er komne ut i Noreg. Få av dei har gitt plass til salmen. Det er eit misforhold sett i forhold til blant anna arbeidarsongane, som er blitt løfta på ein annan måte. Salmane fekk ingen plass innanfor den estetiske modernismen.

Hverven peiker også på at litteraturvitskapen har hatt vanskar for å fange opp Svein Ellingsen fordi han i så stor grad retta tekstane sine inn mot kyrkja og kyrkjelivet.

– Uansett kor svarte og mørke salmane hans kan vere, er dei likevel eintydig skrivne til kristen oppbygging. Det tilbedande og fromme blei i mange år rekna for å vere «besvergande». Men moglegvis kan dette endre seg.

– Fosse lar paradoksa dirre

Ein annan av forfattarane som i dei seinare bøkene er gått tydelegare og tydelegare inn i trusspørsmål, er Jon Fosse. Ikkje berre fordi han i den litterære forma – tekst utan punktum, men med mange «og» – nærmar seg det hebraiske bibelspråket.

– Går det an å seie noko overordna om korleis han nærmar seg trua i litteraturen sin?

– Fosse skriv med utgangspunkt i Meister Eckhart og biletet av Paulus som blir slått i bakken utanfor Damaskus: Paulus reiser seg og ser «inkje» – eit ord som Meister Eckhart gir oss fire moglege tydingar av. Dette ser eg som ei grunnleggande leseerfaring hos Fosse, noko han aldri held opp med å grunne på, reflekterer Hverven.

Han meiner at Fosse i stor grad skriv ut frå paradokset, der han stiller seg «ved sida av» og går inn i det motsetningsfylte.

– Dette gjennomfører han i Septologien ved at romanpersonen Asle ser både seg sjølv og kunstverket sitt utanfrå. Det er logiske umoglegheiter. Men Fosse lar paradoksa få stå og dirre. Eit døme frå Meister Eckhart: «Utan Gud ville ikkje mennesket vore til. Og utan mennesket ville ikkje Gud vore til.»

Utan Gud ville ikkje mennesket vore til. Og utan mennesket ville ikkje Gud vore til.

—  Meister Eckhart

Fosse utvidar heile vegen tidsperspektivet, slik vi alle kan gjere det ved å reflektere over det naturvitskaplege i at menneskeheita lever på jorda under gitte vilkår, rundt rekna 4,5 milliardar år sidan sola blei til og 4,5 milliardar år før ho ikkje lenger er til.

– Du skriv i boka di at Fosses romanperson Asle plasserer seg i ein permanent eksistensiell naudtilstand, både innanfor og utanfor fellesskapet av dei truande. Det var eit godt oppsummert paradoks. Er dette noko som går att i fleire av bøkene hans, eller gjeld det spesielt for Septologien?

– Det får iallfall ein annan aksent i Septologien, ettersom Asle eintydig har konvertert til katolisismen. Ales, kjærasten hans, er den som førte han dit, seier Hverven.

Det er mykje i katolisismen som er framand for den norske litteraturkritikaren, som autoriteten i den apostoliske suksesjonen. Å vere katolikk i Noreg er då heller ingen majoritetsposisjon, der det store fleirtalet er medlem i Den norske kyrkja, ei evangelisk-luthersk kyrkje. Fosses katolisisme er såleis i ein outsiderposisjon både konfesjonelt og dogmatisk, for han skriv ikkje nødvendig i pakt med den katolske kyrkja sine offisielle dogme. Moglegvis harmonerer dette med at den beste staden å vere for eit menneske, slik Hverven les Fosse, ikkje nødvendigvis er ein bestemt stad, men i «svevet». Kanskje er det å tru også å vere i ei slags form for svev?

– Viktig i Septologien er framstillinga av bønene og skildringa av den katolske nattverden, det fysiske uttrykket for fellesskap. Nattverden, som også er eit paradoks, har noko samlande ved seg, at ein deler brød og vin. I dette ligg ei anna kristendomsforståing enn det Fosse har uttrykt tidlegare, ho er sterkare formulert, seier Hverven.

Så får det vere eit nytt paradoks at ulikt nattverdssyn mellom katolikkar og protestantar ikkje samlar på den måten nattverden inviterer til. Men det spørsmålet får vi la ligge. Hverven peiker i staden på at dei latinske bønnene ikkje blir så framande hos Fosse som dei ved første augekast er for ein protestant – dei fungerer i staden som rop frå djupet, ei fellesmenneskeleg handling, og eit uttrykk for «den svakt truandes kreativitet».

– Då eg sjølv klarte å vende perspektivet, blei bønene i Septologien leselege på ein annan måte.

[ Anmeldelse: Septologien er et hovedverk i Jon Fosses forfatterskap ]

Det språklause rommet

Den norske forfattaren som Hverven set aller størst pris på – om han får kniven på strupa og må svare på eit slikt spørsmål – er likevel Dag Solstad.

– Kva er det eit uttrykk for at Solstad så ofte vender tilbake til Gud?

– Romanpersonane hans er rett og slett interesserte i Gud. Det ser vi allereie frå debutromanen Irr! Grønt! Og når Fjord i Roman 1987 fjernar seg frå fellesskapet av dei truande, er det nettopp fellesskapet han forlét, han forlét ikkje nødvendigvis trua. Han likte seg ikkje blant dei truande av estetiske grunnar.

Hverven peiker på at så godt som alle Solstads romanpersonar frå Elias Rukla i Genenase og verdighet (1994) og framover orienterer seg mot spørsmålet om Guds eksistens og eventuelle ikkje-eksistens.

– Det ligg ein sterk frustrasjon i Elias Ruklas observasjon på lærarrommet av at samtalane berre går i økonomi, leilegheit, bustadkjøp. Dette perspektivet har han aldri forlate.

Solstads romanpersonar er rett og slett interesserte i Gud.

—  Tom Egil Hverven

Solstads romanpersonar har mykje felles med forfattaren Solstads eigne erfaringar. Det gir han tydeleg uttrykk for både i 16.07.41 (2002) og Det uoppløselige episke element i Telemark i perioden 1591–1896 (2013). Særleg den førstnemnte romanen skriv Hverven utfyllande om i Å lese etter troen, om korleis Solstad ser sin far – og Guds trone – i skyene. Litteraturkritikaren vurderer 16.07.41 som ei av Solstads beste bøker.

– Eg oppfattar spørsmålet om Gud som sentralt i Solstads forfattarskap, ikkje som ei liten sidetråd. Kvifor har mottakinga i det offentlege i så liten grad reflektert dette?

– Solstad nærmar seg ofte det språklause rommet. Det tydelegaste svaret på det du spør om, er dette, at det handlar om det språklause. Det heng saman med den millionen menneske som er medlem i Den norske kyrkja, men seier at dei ikkje trur på Gud. Også dette står i motsetnad til pietismen, der du skal vedkjenne deg trua med munnen din, eventuelt gå til nattverd om du ikkje klarer å uttrykke det verbalt.

– I 16.07.41 ser Solstad Guds trone, men han ser ikkje Gud. Professor Andersen uttaler at «ingen kan ha sin egen Gud, selv ikke den gudløse». Bj. Hansen seier at han ikkje trur på Gud, men at Guds eksistens gjer det problematisk å ikkje tru. Her har vi tre døme på «det store paradokset» i Solstads forfattarskap – det går att i mange former?

– Ja, det gjer det. Eg har komme fram til at «det uoppløselige episke elementet» hos Solstad kan vere enkeltindivida som strevar med desse spørsmåla i vår eiga samtid. Bøkene hans gir eit tidsbilete av alle epokane han har sjølv gjennomlevd. Det handlar om livet på denne side, og konsekvensane av å gjere seg tankar om livet på den andre sida.

[ Bokmelding: Dag Solstads roman er eit slektshistorisk, eksistensielt magedrag. ]

Knausgårds nattverd

Den tredje hovudbolken i Å lese etter troen handlar om Karl Ove Knausgård.

– Også hos Knausgård finst det ei rekke med paradoks, som når han brått går nattverd i barnedåpen til den eldste dotter si. Kva tenker du om det?

– Ja, han er jo på dette tidspunktet overtydd ateist, og går like fullt til nattverd. Ein av Knausgårds styrker er nettopp å bygge opp slike scener, der paradokset ikkje består av noko du seier, men noko du gjer. På begge sider av nattverdshandlinga bannar og svertar han og oppfører seg som ein dritsekk, er i konflikt med Linda, med Lindas mor, finn seg ikkje til rette.

Hverven meiner at nattverden i vår levetid er blitt noko fjernt for veldig mange menneske. Berre nokre få prosent av medlemmane i Den norske kyrkja går til nattverd kvart år, langt mindre dei som ikkje er medlem av noko kristent kyrkjesamfunn.

– Men samtidig som færre går til nattverd, er tanken om at ein må vere spesielt «verdig» før ein går til nattverd ikkje så nærverande lenger. Det er kanskje også eit paradoks?

– Nei, endringar går ikkje nødvendig i takt. Mykje av dette samlar seg i denne passasjen hos Knausgård. Han kan slett ikkje tenke seg å tru på Jesus Kristus som døydde for syndene hans, men like etter seier han at det er nettopp dette han vil inn i.

– Knausgård har jo alltid vore ute etter å gå inn i det karakteristiske. På eitt vis kan ein vel seie at nattverden er det karakteristiske ved kristendommen, ei kjernehandling?

– Ja. Nokon synest eg er rar som assosierer til stagediving på rockekonsertar, seier Tom Egil Hverven.

Vi rundar av samtalen vår her, i denne omgang.

– Eit litterært verk kallast også corpus, kropp. Det du gjer er å omsette din eigen kropp til ein litterær kropp, og kaste deg ut!

Intervjuet står også på trykk i det nye nummeret av magasinet STREK, som har temaet «Gud i litteraturen».