Valets kval

Dersom vi vel elgen til kongen i skogen, løva til regent over ­savannen og ørna som eigar av luftrommet – kven er då konge av havet?

Er det haien, med sin løve­liknande kjeft og ­fryktelege ­omdømme? Eller er det dei myte­spunne kjempeblekk­sprutane som ingen heilt trur på før vi får sjå dei på BBC – eller er det rett og slett kongekrabben som, i kraft av namnet, regjerer der nede i det mørke, våte?

Sjølvsagt er det ikkje det. Sjølvsagt set vi menneske, med våre antroposentriske augeeple, kvalen høgast.

Og at kvalar er fantastiske dyr, veit alle som har sett dei. Mitt fyrste møte med ein kval var ­sørgeleg nok på ei strand i ­Lofoten – kvalen var død nok til at ryggraden stakk knekt ut gjennom skinnet, men ikkje ­dødare enn at eg fekk kome tettare på det enorme dyret enn ein ellers får på store hav. Femten år seinare sit kjensla i meg enno. Det er ei kjensle av stordom.

Storleiken, intelligensen, ­kommunikasjon mellom og omsorg for kvarandre, dei lange reisene – kvalen er stappfull av eigenskapar vi menneske ser opp til eller kjenner oss att i. Men tyder det at vi skal late vere å ete han?

Eksploderande harpun

Lat oss sjå på det praktiske kring saka. Fangsten på vågekval opna 1. april. I skrivande stund er det så langt i år landa ­nærare 47 tonn vågekval av tre skuter. Om ein tek utgangspunkt i at ein gjennomsnittleg vaksen kval er fem – seks tonn, innebær det åtte – ni kvalar. Kvota for 2018 er på nærare 1.000 dyr, men så få ­skuter driv framleis med kvalfangst at det skal godt gjerast om den kvota vert full.

Kvalen vert skoten med granat­harpun. Spydet som vert skote ut frå skuta, har ei ­sprenglekam i spissen som eksploderer når han treff kvalen. Det skal syte for rask avliving. Som i all jakt – eigentleg all avliving – kan sjølvsagt skje uhell der dyret vert ­lidande. Men all matproduksjon har fotavtrykk, og eg har ­vanskeleg for å sjå at fotavtrykket frå fangst etter kval er større enn annan kjøtproduksjon.

LES OGSÅ: Jordbruk utan jord

Prinsipielt viktig

Å meine at vi skal ete kval er likevel ikkje det same som å meine at vi ikkje skal diskutere om vi skal ete kval. For diskusjonen er – ­eller kan i beste fall vere – både ­prinsipielt og praktisk særs ­spanande. Det vert han når han rører ved store, viktige spørsmål som «Kan vi menneske klare å styre økosystemet?».

Så lenge vi tar ut andre ­typar mat frå havet vil det ­påverke kvalen. Slik kommersielt ­fiskeri fungerer i dag, haustar vi brorparten av fisken vår frå eit ­spekter av økosystemet i havet: Dei mellomstore fiskane, torsk, hyse, sei, lange, flyndre og så ­vidare er alle fiskar på omlag same nivå i økosystemet. ­Haustar vi for mykje her, vil det sjølvsagt påverke resten av den finstemde balansen.

Forskarar har funne at ­kvalen vert magrare dei åra det er ­mykje torsk, sei og lodde i farvatna – for dei konkurrerer om same maten: Alle har den feite, fine minifisken krill øvst på menyen. Om dette er riktig, burde å ta ut meir kval, og gje meir torsk, sei og lodde. Alt heng saman. Klarer vi å ha oversikten? Det spørsmålet er så stort at svaret på det med rette kan kallast dommen over den varsla, nye tidsalderen antropocen.

LES OGSÅ: Kva hadde vi vore utan sild?

Det nye havbråket

Kanskje er det verste vi gjer mot kvalen noko heilt anna. Ikkje ­haustinga av eit tusentals individ av ein art, men den aukande støyen frå ei stadig veksande maritim ­transportnæring.

90 prosent av alt gods i ­verda vert frakta med skip, til ­dømes. Skipa stikk propellar ned i ­vatnet, og propellane lagar lyd – støy som forstyrrar dei lange lyd­bølgene kvalane er avhengige av for å vite både kor dei sjølve og ­kameratane deira er i verda. Både fiskefartøy og forskingsfartøy er avhengige av ekkolodd, som ­bruker akkurat den same akustikken som ­kvalane ­navigerer ­etter. Er det plass til dei alle?

Grill kval. Finvêret vi har hatt i det siste har superstarta grillsesongen. Landet rundt lastar vi grillane våre med sommar­kotelettar av gris, kyllingbryst og marmorerte biffar. Dei har då i alle fall ingenting med velferda til kvalen å gjere?

Eller? For å lage gris, kylling og storfekjøt treng vi ­soyabønner og mais frå Sør-Amerika. Og jaudå, dei reiser sjølvsagt til Noreg med båt. Plagar det kvalen meir ­eller mindre enn at vi skyt nokon av han med harpun? Og kva om vi i tillegg tek inn over oss alle dei andre plagene som kjem ut av den grenselause ­fôrimporten norsk jord- og havbruk har ­vorte så avhengige av – som ned­bygging av savanne og regnskog, auka bruk av plantevernmiddel og låg sjølvforsyningsgrad i dei ekportretta jordbruksområda?

Fri. Sjølv på dyrevelferd tør eg påstå kvalen kjem godt ut. Om ein samanliknar ein avlusa oppdrettslaks, ein innestengt ­broilerkylling, ein innefôra slakte­okse og ein harpunskoten vågekval, er det temmeleg tydeleg kven som har hatt det beste livet. Berre vågekvalen har fått vere seg sjølv frå han vart fødd til han døydde. Litt for tidleg, sjølvsagt, men så tøff er no ein gong ei verd der dyr et kvarandre.

Legg til at det frie, ­maritime kvallivet har ­gjeve kjøtet ei feittsyresamansetjing så sunn at såvel laks som kylling berre kan kikke langt ­etter han, og at skremselbilete om transmak er ei gamal myte, så veit du kva eg vil tilrå deg å legge på ­grillen i sommar. Nokre val treng ikkje gjerast vanskelegare enn dei faktisk er.