I djupet av tonane

Den verdskjende komponisten Sofia ­Gubaidulina, som no er blitt 85 år, var ein av hovudattraksjonane under Olavsfestdagene i Trondheim for to veker sidan, der to av verka hennar vart framførte i Nidaros-domen. Fachwerk var spesialbestilt til festivalen, og Über Liebe und Hass («Om kjærleik og hat») vart ferdigstilt i fjor. «Det er ei eksistensiell kraft over henne», skreiv arrangørane i festivalprogrammet.

Vårt Land møtte henne til intervju på festivalhotellet i sentrum av byen.

Overstadig begeistring

Vi ventar i foajeen då den store komponisten kjem ut av heisen i ein ­liten skikkelse, leidd av musikkforleggaren. Ho er ustø og kan ikkje gå trapper lenger, får vi beskjed om, men ho smiler og helsar oss god dag på tysk. Foajeen er travel med festivalfolk og eit høgt lydnivå, så vi finn oss ein krok med utsikt over Nidelva. Gubaidulina tar plass i ein lenestol, men sit likevel framoverbøygd når ho snakkar. Ho har mykje på hjartet.

– Det er det mest spennande ved å vere komponist, og det er dei augneblinka eg ser tilbake på, der musikken min blir tolka, seier Gubaidulina, som ei forklaring på kvifor det var viktig for henne å kome til Trondheim.

Ho kviler ikkje på laurbæra etter ein livslang karriere som komponist, og eit tilvære som pensjonist verkar ikkje å vere noko ho lengtar etter.

– Det er nok i innøvinga av verka mine med ­musikarar og dirigent eg finn dei lukkelegaste 
augneblinka i karrieren min, seier ho.

Ho snakkar engasjert om dette, men nøler litt meir før ho svarer på personlege spørsmål om barndom, musikk og tru.

– Eg byrja interessere meg for musikk allereie som femåring, trur eg, utan at eg hugsar ei konkret oppleving eller noko sånt.

Ho tenkjer seg litt om.

– Men eigentleg er det ei underdriving å kalle det interesse – det var jo ei overstadig begeistring – ei spontan kjensle av at her var det noko meir.

Tidleg spiritualitet

Gubaidulina vart fødd i byen Tsjistopol i republikken Tatarstan i Sovjetunionen, opp mot 1000 kilometer aust for Moskva, i 1931 – to år etter at Josef Stalin offisielt tok over etter Lenin som Det kommunistiske parti og Sovjetunionens einaste leiar. Verken faren eller mora hadde noka tilknyting til musikk, så den fann ho fram til sjølv, først gjennom musikkskulens fastsette repertoar, så i hennar veksande behov for ein friare musikk.

– Du byrja også tidleg å sjå musikk som noko spirituelt?

– Ja, men det var ikkje snakk om nokon religiøs spiritualitet i den forstand at han hadde noko med kyrkje eller gudsteneste å gjere. Det var jo heller ikkje lov å vere religiøs på den tida.

– Var foreldra dine religiøse?

– Overhovudet ikkje.

Svaret kjem raskt.

– Tru var ikkje noko eg ­kunne snakke med nokon om. Det var først mange år seinare, som vaksen, at eg let meg døype inn i den russisk-ortodokse kyrkja. Eg ­ville vente til eg verkeleg ­skjønte kva tru var for meg.

Svartelista

Gubaidulina vart også tidleg opptatt av meir enn å spele og lytte, og byrja etter kvart å studere piano og komposisjon ved konservatoriet i Kazan og i Moskva. Men det tok ikkje lang tid før uttrykket i musikken hennar, prega av utradisjonelle samansettingar av instrument og lydar, og mangel på tonale sentrum, vart sett på som noko som burde haldast skjult.

Musikken i Sovjetunionen skulle vere folkeleg og lett tilgjengeleg, og komponistar som Dmitrij Sjostakovitsj og Sergej Prokofiev vart kritiserte for å legge for mykje vekt på form og detaljar i musikken. Gubaidulina, som også har vore svært opptatt av dei formelle aspekta i musikken, vart etter kvart svartelista frå musikkscenene i landet.

– Du er blitt skildra av mange som ein komponist mot straumen, i tillegg til å vere ei kvinne i ein mannsdominert bransje. Har det vore vanskeleg?

– Det er klart det var tøffe ideologiske konfliktar. Men eg er oppvaksen i eit land der det aldri handla om kjønn, så eg følte meg aldri undertrykt i ein manns-
kultur – sjølv om det i kvardagen min no er lettare å merke.

Tru var ikkje noko eg kunne snakke med nokon om.

—   Sofia Gubaidulina

Det umedvitne

På 1980-talet byrja ho ­eksperimentere med ei heilt spesiell form i ­musikken basert på det gylne snitt og den såkalla ­Fibonacci-rekka, ei rekke av tal, der kvart tal er summen av dei to føregåande – og det er blant anna i den musikalske forma ho meiner vi kan nå djupet av det umedvitne.

– Du har fleire gonger sagt at musikk kan vere ein overgang til eit anna eksistensnivå, ei grense mellom ei sanseleg røynd og det umedvitne – altså at musikken kan nå det umedvitne i oss. Korleis?

– Det normale mennesket lever i ein horisontal dimensjon, medan ein kunstnar, og ikkje minst eit religiøst menneske, også lever i ein vertikal dimensjon.

Det er tydeleg at dette er gjennomtenkt, noko ho kanskje har sagt mange gonger før.

– Det er sjela som strevar etter å nå opp til eit høgare vesen, det som eg kallar Gud, seier ­Gubaidulina, og held fram med å fortelje om ein tysk-jødisk religionsfilosof som har betydd mykje for hennar tankar om tru, Martin Buber, og boka Eg og du.

Boka skildrar Gud som det evige du-et menneska relaterer seg til. Han forfektar tanken om at alle møte, anten det er mellom menneske, mellom menneske og natur, eller mellom menneske og kunst, er møte med Gud. Alt som er skapt, søkjer, ofte umedvite, ei foreining med Gud.

– Alle typar kunst kan realisere denne vertikale dimensjonen på ein eller annan måte, men det er musikken som er best eigna til å uttrykke han, seier ho.

– Kvifor?

– Fordi musikken arbeider med tonane, med klang, og kvar tone ber heile universets legalitet i seg. Vi søker etter Gud i djupet av musikken – som om han var ein metafor for sjela.

Kvar tone ber heile universets legalitet i seg.

—   Sofia Gubaidulina

Ordet og musikken

Forholdet til Gud er heilt essensielt i Gubaidulinas musikk, ikkje berre i dei verka med tydelege tekstlege religiøse aspekt. Mange av verka er fulle av kristen symbolisme, komponerte over bibeltekstar eller kristen tematikk, og på lista over komposisjonar finn vi titlar som Lamento, Rejoice og Alleluja, og verk som skildrar Guds komme på jord, Jesu offer på korset og dommedag. Men all musikk er religiøs for Gubaidulina.

– Musikken min er tett forbunden med tru, også i dei tilfella der det ikkje er bibelske tekstar som er utgangspunktet. Dei to tinga er tett knytte saman, og alle verka er religiøse på sitt vis.

– Ordet er svært viktig i alle dei store verdsreligionane. Kva kan musikken, tonane, seie om Gud som tekstane ikkje kan?

– Det er eit vanskeleg og djuptgåande spørsmål, seier ho, og svarer så noko som ein kanskje kunne oppfatte som litt uventa.

– Eg tenkjer ofte på dette, kva musikken kan seie, som ikkje ordet kan. Og eg trur det er slik at musikk vekkjer mindre lidenskap enn ordet, det er ei form som i større grad er i tyglar. Ordet fører ofte til ukontrollerte, overstadige kjensler, musikken held meir tilbake, festa i si eiga form, er meir abstrakt der ordet er direkte.

Ho nynnar ein rytme på same tonen og prøver å kjenne etter, verkar det som.

– Når mennesket syng under gudstenesta, er det noko anna enn når det ber fadervår, som kan vekke meir lidenskap i oss. Det er ein anna tilnærming til Gud.

---

Sofia Asgatovna 
Gubaidulina

• Russisk-tatarisk ­komponist fødd i 1931 i ­Tsjistopol, Den tatariske ­autonome sovjetrepublikk.
• Studerte piano og ­komposisjon ved ­konservatoriet i Kazan og i Moskva.
• Busett i Hamburg i ­Tyskland sidan 1991.
• Musikken er prega av tette klangar, utradisjonelle ­samansettingar av instrument, seriell form og delvis notert improvisasjon.
• Verka er ofte inspirerte av religiøs mystisisme med trekk frå fleire religiøse ­retningar.
• I år har ho komponert to verk til ­Olavsfestdagene. Fachwerk er skrive for det tradisjonelle russiske trekkspelinstrumentet bajan og spesielt for norske Geir Draugsvoll, ein av verdas fremste bajan-spelarar. Über Liebe und Hass blir rekna som hennar hovudverk.
• Verka vart framførte i ­Nidarosdomen av Trondheim Symfoniorkester, Purcell Choir, Trondheim ­Vokalensemble og Nidaros Domkor.
• Kjelde: snl.no, olavsfestdagene.no

---

Utanfor kyrkja

Forholdet til Gud som ein kan få gjennom kunsten, er altså ikkje nødvendigvis bunde til kyrkja.

– Musikken min er ikkje konfesjonell. Men han kan føre oss mykje nærmare Gud enn det kyrkja og religionen kan, fordi han er i direkte tilknyting til vårt sjelelege liv.

For Gubaidulina er det å komponere ei ­religiøs skapingshandling som dannar ein forbindelse mellom Gud og menneska, ei slags gudsteneste i seg sjølv.

Vi kan finne nokre likskapar til det ikkje-kyrkjelege gudsomgrepet Gubaidulina snakkar om, i den tyske diktaren Rainer Maria Rilkes førestilling om eit direkte og ikkje-bibelsk forhold til Gud – i alle fall når ein tar i omsyn at Gubaidulina har komponert eit verk over tekstane til Rilkes Stunden-Buch. «Timeboka» frå 1905 skildrar Rilkes søken etter Gud djupt i sitt eige sinn. «Det er berre ein tynn vegg imellom oss / ved eit tilfelle, for det kan jo skje / eit rop frå min eller din munn / kan han rase / heilt utan larm og lyd», skriv han i byrjinga.

– Du har jo også komponert ein hyllest til forfattaren T.S. Eliot. Kor viktig er litteratur for deg?

Musikken kan føre oss nærmare Gud enn det kyrkja og religionen kan.

—   Sofia Gubaidulina

– Skjønnlitteratur er i det heile svært viktig for meg og for ­musikken min, seier ­Gubaidulina.

Ho gjentar ordet «svært».

– Ikkje minst Tsvetajeva, ­seier ho, og siktar til den russiske ­poeten Marina Tsvetajeva som tok sitt eige liv i 1941 i Tatarstan. Hennar skjebne og dikting har betydd mykje for Gubaidulina, som har komponert verket The hour of the soul over Tsvetajevas dikt med same tittel.

Testamente

Jamvel om musikken til Gubaidulina ikkje vart framført i Sovjetunionen, har han vore internasjonalt kjend sidan 1981, då fiolinkonserten «Offertorium» vart smugla ut av landet og framført av den verdsleiande fiolinisten Gideon Kramer i Wien. Ho har vore med på musikkfestivalar over heile verda, og dette er heller ikkje første gong ho er i Noreg – i 2014 var ho festivalkomponist under kammermusikkfestivalen i Risør.

Blikket er retta framover, og ho har nye prosjekt på gang – sjølv om ho ikkje vil fortelje oss noko om det. Like fullt skildrast verket Über Liebe und Hass i programmet til Olavsfestdagene som hennar musikalske testamente.

– Kva vil du formidle med dette verket?

– Det er kanskje mitt viktigaste verk, fordi det tar for seg desse grunnleggande kjenslene: hat og kjærleik, som i så stor grad bestemmer kva det er å vere menneske, som styrer konfliktane i verda. Eg har valt sakrale tekstar heilt bevisst, fordi dei tar for seg denne tematikken på ein intens måte. Menneskas historie er full av hat. Desse ­kjenslene sit så djupt i oss at situasjonar som oppstår på grunn av dei, verkar vere uunngåelege.

For mennesket har det alltid handla om korleis ein kan overkome hatet, meiner ho.

– Verket byrjar med utdrag frå Det gamle testamentet. Så kjem eit dikt frå Salomos høgsong, som eit forsøk på å redde oss frå hatet – men kjærleiken klarer aldri å fri oss heilt. Til slutt har vi ikkje noko anna val enn å kalle på den heilage ande, så han kan tenne kjærleikens flamme i oss.