Den vesle, svenske jenta tar med seg kjelen med nykokt graut ut i vedskjulet, der ho et all maten som skal rekke til heile den fattige bondefamilien Nilsson. Den svoltne magen ho har gått med i vekevis toler ikkje den plutselege påkjenninga av store mengder graut. Ikkje lenge etterpå døyr ho i moras armar.
Historia i Erik Poppes kinoaktuelle Utvandrerne er sterk og hjarterå. I dag kunne den like gjerne vore filma i Syria eller Eritrea, men den er historia om vårt Skandinavia drygt 150 år tilbake. Basert på Utvandrarna – bøkene til den svenske forfattaren Vilhelm Moberg, får vi sjå korleis svolten herja dei små gardane med karrig jord. Mange klarte ikkje skaffe mat på bordet til dei stadig veksande barneflokkane. Eit langt hundreår før dei nordiske velferdssamfunna etablerte seg, var nauda nesten botnlaus.
Draumen om Amerika
Så høyrde folk snakk om draumen om Amerika – landet som hadde retten til å søke lukka som ein del av grunnlova. Kvifor? Fordi «alle var skapt like for Gud». Lenge før Trump var dei sameinte statane der borte framleis av eit slag som ønskte fattige og trellbundne varmt velkommen, med jord som kunne dyrkast og moglegheiter få kunne drøyme om i Skandinavia.
Regissør Poppe er sjølv overtydeleg på parallellane til dagens situasjon: Ingen forlét heimen sin med mindre mørket trugar. Ingen tar med borna sine i ein skrøpeleg båt over eit farleg hav, dersom dei hadde tenkt at vatnet var farlegare enn landet dei forlét.
Det er ikkje til å kome unna at ein stor del av motstanden mot dagens «lukkejegarar» må handle om kultur. Den gongen var det oss. Det kjenner vi. I dag er det nokon som ser annleis ut, har ein annan hudfarge og ofte ei anna tru.
— Emil André Erstad, kommentator
I dag er dei somaliarar, eritrearar, syrarar, sudanarar og alle moglege andre nasjonalitetar. Den gongen var det svenskar og nordmenn, polakkar og tyskarar. Dei færraste rømde frå krig, vald og terror. Dei fleste søkte berre eit betre liv for sine.
Rett til å søke lukka
Spolar vi til dagens situasjon er det knapt nokon som støttar ein slik tanke: At kvart menneske har retten til å søke lukka.
Det har komme over 24.518 ukrainske asylsøkjarar til Norge – fleire enn nokon gong i norsk historie. UDI reknar med at talet vil passere 35.000 i løpet av året. Det er rørande å sjå korleis nordmenn flest har tatt imot dei krigsherja menneska som i all hast har måtte forlate heimlandet. Det kan sjå ut som dei fleste ukrainarane – gjennom den store dugnaden med alt frå gratis bussbillettar til husly.
Som eit uttrykk for medmenneskeleg solidaritet er det vakkert. Som kontrast til korleis vi behandlar dei mange andre gruppene som kjem til landet vårt, er det paradoksalt og hyklersk. Viss vi tar bort alle kjensler, så er faktum at ein eritrear i Norge har like mykje behov for nestekjærleik, som ein ukrainar.
Det same er tema i den svenske valkampen no, der innvandringsmotstandaren Jimmie Åkesson frå Sverigedemokraterna er i ferd med å vinne – sjølv om han neppe får makt.
«Utvandrarna» på gymnaset
Ein reknar med at 1,3 millionar svenskar forlét Sverige for å reise til Amerika. Alle svenske ungdommar må lese Vilhelm Mobergs Utvandrarna-bøker på gymnaset. Det har sannsynlegvis også Åkesson gjort, han som no vil stengje grensene til Sverige.
Sjølv om parallellane er like, finst det heilt klart argument som talar for at situasjonen i dag er annleis. 1800-talets Amerika hadde jord og behov for nybyggjarar. 2020-talets Sverige har gettoar og store problem med integreringa. Mange av dei som reiste til Amerika høyrde til den same kulturen som dei kom til.
Vi – som høyrer til den delen av jordas befolkning som la store delar av verda under seg – har ein annan rett enn dei som ikkje er som oss. Det er det vi kallar imperialisme. Kanskje sit den tankemåten djupare i oss enn vi likar å innrømme.
— Emil André Erstad, kommentator
Likevel var det mange amerikanarar som klaga den gongen òg. Kvifor måtte svenskane og nordmennene busette seg for seg sjølv, ofte i utkanten av dei store byane? Kvifor måtte dei på død og liv snakke språket sitt, og ikkje lære seg skikkeleg engelsk? Kvifor tviheld dei nykomne på konservative tradisjonar? Mange var redd for at andelen nye amerikanarar skulle endre samansetninga av samfunnet i negativ retning. At glipene mellom folk skulle bli for store.
Kanskje fekk dei rett, viss vi tar ein kikk på USA i dag.
Uansett kan mykje av kritikken i Amerika frå den gong minne om i dag.
Imperialisme?
Samstundes er det slik: Viss ein verkeleg tenkjer over det, er det å søke lukka for seg og familien kanskje noko av det vakraste som finst. Det viser pågangsmot, viljestyrke og håp. Vi burde ikkje kalle folk lukkejegerar som ei skulding. For kven av oss er ikkje lukkejegerar?
Dei som sit i kinosalen desse vekene no, og lar seg røre av Poppes slåande filmbilete og den sterke historia, bør la denne refleksjonen gå gjennom kroppen: Kva er det som gjer oss rett til å meine at det å søke lukka i dag er meir uglesett og mindreverdig enn det var for 100 år sidan?
Det er ikkje til å komme unna at ein stor del av motstanden mot dagens «lukkejegerar» må handle om kultur. Den gongen var det oss. Det kjenner vi. I dag er det nokon som ser annleis ut, har ein annan hudfarge og ofte ei anna tru.
Kanskje handlar det om vårt syn på verda, som vi har arva gjennom generasjonar. Vi – som høyrer til den delen av jordas befolkning som la store delar av verda under seg – har ein annan rett enn dei som ikkje er som oss. Det er det vi kallar imperialisme. Kanskje sit den tankemåten djupare i oss enn vi likar å innrømme.
