Då Tromsø vart stille

Den 26. november 1942 vart meir enn 500 jødiske fangar deporterte frå Oslo til Auschwitz, dei aller fleste med lastebåten Donau. Nokre få vart også frakta med Monte Rosa, ein rutebåt for tyske soldatar – deriblant åtte arbeidsdyktige menn frå Tromsø. Kvinner, barn og eldre vart sende året etter. Til saman vart 14 jødar frå Tromsø deporterte og drepne i Holocaust.

Ukjent

– Dette har vore heilt ukjent historie for Tromsø, det var knapt nokon i byen som hadde høyrt om det, fortel historikar Henrik Broberg.

Han er ein av hovudpersonane bak prosjektet Da byen ble stille, der historia om desse familiane og uretten som vart gjort mot dei, omsider blir fortalt. Det skjer på ei aktiv nettside, i ei bok som kom for eit par år sidan, og no i ein fersk dokumentarfilm. Historiske dokument, bilde frå private fotoalbum, og vitnesbyrd med etterkommarar eller andre som hadde kontakt med dei jødiske familiane, dannar bakgrunnen for historieforteljinga, som dei siste åra har avdekka ein mørk del av historia det knapt har vore snakka om etter krigen.

Eit lite monument

– Dei siste tiåra før krigen var det eit livskraftig jødisk samfunn i Tromsø, fortel Broberg.

Det som kjenneteikna dei jødiske familiane, var at dei i stor grad bidrog til byens økonomi med sine forretningar. Dei skapte arbeidsplassar og velstand, og dei var viktige både for kulturlivet og idretten, med imponerande idrettsprestasjonar.

– Det var med andre ord ganske mykje som vart borte med jødane. Og det vart stilt om det etterpå.

Broberg fortel om korleis tusenvis av turistar tar bilde av Roald Amundsen-statuen i Tromsø kvart år. 30 meter unna polarhelten, i utkanten av parkanlegget, står eit anna og mindre kjent monument – til minne om jødar frå Tromsø, drepne i tyske konsentrasjonsleirar. Her var det prosjektet starta for Broberg.

– Eg oppdaga dette monumentet med undring, for dette hadde eg ikkje høyrt om. Eg byrja lese lokalhistorie, men fann nesten ingenting, og eg spurde og spurde, men det var svært få som visste noko.

Tromsøs største systematiske brotsverk var blitt gløymt.

– Nazistane fekk ønsket sitt oppfylt: Alle fysiske spor etter jødane skulle utslettast; heller ikkje minnet om dei skulle eksistere.

LES OGSÅ: Reisa mot endeleg løysing

To år gamal

Broberg byrja med å leite i gamle dokument, og fann ein del informasjon i rekneskapa til likvidasjonsstyra, med lange lister av eigedomsinndraging som er blitt tatt vare på, der alt som var tatt frå dei jødiske familiane er sirleg ført inn, ned til den minste kaffikopp og teskei.

Herifrå leita han seg fram til etterkommarane av jødane og andre som kjente familiane og hugsa i alle fall noko, i siste liten. No er mange av intervjuobjekta døde, mellom andre Olaug Marie Bergesen, eller Mossa, som ho vart kalla. Ho var hushjelp for familien Sakolsky; Sellik og Rebekka, og den vesle dottera Ruth. I filmen minnest Mossa ein varm familie, og den siste tida før deportasjonane, då dei var fråtekne eigedom og byrja skjøne kva som stod på spel. Ho foreslo at ho kunne ta barnet med seg, så i alle fall ho vart redda. Men mora klarte nok ikkje tanken på å 
skiljast frå barnet sitt.

18. juni 1941 blir Sellik Sakolsky arrestert for siste gong saman med dei fleste andre arbeidsdyktige mennene i byen, og plassert i konsentrasjonsleiren Sydspissen i Tromsø. 26. november 1942 blir han sendt med Monte Rosa til Auschwitz saman med dei andre, og ingen av dei overlever.

Rebekka og Ruth blir sendte året etter, den 24. februar 1943, med skipet Gotenland. Av Gotenland-jødane frå Tromsø ender alle i gasskammera omtrent straks dei er framme i Auschwitz. Ruth vart berre to år.

Katastrofe

Vi får også høyre historiene til Anne-Lise Caplan, dottera til Ingebjørg og Hertze Caplan, den siste etterkommaren av jødane som framleis bur i byen, og Kjell Armand Smith, etterkommar av Bergljot og Hermann Smith. Både Hermann og Hertze døydde i Auschwitz, men fordi dei var gifte med ikkje-jødiske kvinner, fekk barna leve. Korkje Anne-Lise eller Kjell Armand, som berre var babyar då fedrane forsvann, hugsar noko særleg frå denne tida, men dei veit kor tungt det var for mødrene å leve vidare, utan å vite sikkert kva skjebne mennene hadde lidd.

Det tok ofte mange år før familiane fekk vite kva som hadde skjedd – om dei fekk vite det i det heile. Forsvinningane vart ikkje etterforska som kriminelle drapshandlingar, og det var ingen av jødane i Tromsø som var og vitna i retten.

– Kvifor er ikkje denne historia fortalt før? Det er jo den største katastrofen som har skjedd i Tromsø, spør regissør Erik Smith-Meyer i eit intervju med Caplan i den nye dokumentarfilmen. Ho sit på bakrommet i undertøysbutikken ho driv, den einaste av dei jødiske forretningane som er att i Tromsø.

– Det skulle ikkje snakkast om, svarer Caplan. Enkelt og greitt.

Brotsverk

Det heile vart dyssa ned, og uretten mot jødane heldt på mange måtar fram. I mange tilfelle forsvann forretningar og alt av eigedelar ut av familiane, og etterkommarar eller eventuelle overlevande måtte kjempe for å få dei att. I lokalsamfunnet var det mange med familie som hadde vald feil side, og dei ville legge alt bak seg, og å bygge landet skulle vere i fokus. Skamma var for tung å bere – også for slektningane til Erik Smith-Meyer, som er etterkommarar av Johann Smith-Meyer, ordførar i Tromsøysund, innsett av Quisling i januar 1945. Seks av dei sju barna hans flytte frå byen rett etter krigen.

«Ja, men det var no berre eit uhell, det er ikkje noko å snakke om», var svaret Smith-Meyer ofte fekk då han prøvde å spørje slektningane om oldefaren Johann. Ingen ville gå inn på det.

– Det var Henrik Broberg som først gjorde meg merksam på at eg hadde ein oldefar som nazist. Min eigen families historie har altså vore fortrengd heilt fram til i dag. Over 70 år seinare driv ein framleis og bagatelliserer dette. No må vi byrje å sjå ting i auga, fortel Smith-Meyer, som er kulturhussjef i Tromsø.

I filmen snakkar Smith-Meyer også med sin familie, og slik får vi presentert to parallelle leitingar – ein etter dei 14 jødane som vart borte, og ein etter dei moglege brotsverka til ein nazistisk oldefar. Han håper at det kan oppmode fleire til å konfrontere si eiga slektshistorie, slik at også denne delen av Tromsøs Holocaust-historie blir kjend.

Ny bok

Til no har prosjektet dreidd seg om å løfte fram historia om offera, om å fortelje kven dei var og kva skjebne dei fekk, og det har hatt stor betyding for innbyggarane i Tromsø. No vil dei avdekke historiene om dei som utførte brotsverka, og Broberg er i gang med ei ny bok om emnet, som vil kome neste år. Jødane var ikkje offer for krig, men for kriminalitet og rein etnisk forfølging. Og då finst det også ei historie om forbrytarar.

– Det er klart det er veldig krevjande å spørje folk om dei er klar over at til dømes bestefaren deira var nazist. For dei som står nærmast, har ofte fått høyre ei anna historie, seier Broberg.

No, meir enn nokon gong, meiner han det er viktig at vi ikkje gløymer, at vi hugsar kor langt ting kan gå.

– Når politikarane i dag snakkar om at vi må ha ein streng asylpolitikk og at nokon er ulovlege innvandrarar, er det som å høyre eit ekko frå 1930-åra. Det var jo dette vi skulle lære å unngå etter Holocaust.